Świat Biblii< z powrotem CIEKAWOSTKI 

ZIEMIA  BIBLII

Ziemia Biblijna Położenie Palestyny Szlaki komunikacyjne Palestyny Środowisko geograficzne Palestyny Na styku kontynentów i w tyglu narodów Kraje Biblii dzisiaj

DZIEJE  BIBLIJNEGO  IZRAELA

Przedizraelscy mieszkańcy Palestyny Od Patriarchów do Zjednoczonej Monarchii Od podziału Monarchii do przesiedlenia babilońskiego Od powrotu z wygnania do okresu rzymskiego Okres rzymski

PALESTYNA  W  CZASACH  JEZUSA

Imperium Rzymskie Palestyna w czasach rzymskich Żydzi pod panowaniem rzymskim Religijne i społeczne podłoże wydarzeń nowotestamentalnych Oczekiwania mesjańskie Jezus a oczekiwania mesjańskie Chronologia życia Jezusa

BIBLIA  HEBRAJSKA

Zanim powstały Księgi Nurty najstarszej tradycji Izraela Zapisy tradycji ustnej Powstanie Pięcioksięgu Konsekwencje powstania Pięcioksięgu Profetyzm w Izraelu Prorocy wcześniejsi Prorocy późniejsi Pisma Kanon Biblii hebrajskiej Język i pismo Biblii hebrajskiej Początki przekładania Biblii hebrajskiej Aramejskie przekłady Ksiąg świętych Biblia grecka

BIBLIA  CHRZEŚCIJAŃSKA

Nauczanie Jezusa Utrwalenie Tradycji Nowego Testamentu Geneza Ewangelii Znaczenie Ewangelii Problem synoptyczny Język Nowego Testamentu Początki Kościoła Życie i działalność św. Pawła Apostoł narodów i jego Listy Pisma Janowe Listy powszechne i List do Hebrajczyków Kanon Nowego Testamentu Pismo Święte

BIBLIA - DZIEJE  KSIÊGI

Przekład tekstu oryginalnego Starego Testamentu Przekaz tekstu oryginalnego Nowego Testamentu Łacińskie przekłady Biblii Biblie starożytne Kościołów wschodnich Średniowieczne przekłady Biblii Reformacja a Biblia Współczesna ekspansja przekładów biblijnych Polskie Biblie Metody interpretacji Pisma Świętego

<powrót

Nr. 230  Ziemia Biblii
  
Chociaż wydarzenia opisywane w Biblii rozgrywały się w rozmaitych rejonach starożytnego Bliskiego Wschodu, jednak tylko ziemia pomiędzy Pustynią Arabską i Morzem Śródziemnym w pełni zasługuje na miano Ziemi Biblii. Na tym terytorium przede wszystkim rozgrywały się losy biblijnych postaci i miały miejsce wydarzenia historiozbawcze. Ten niewielki pas ziemi ma kilka nazw: Kanaan, Palestyna, Izrael, Ziemia Święta.
     Najstarsza nazwa terytorium, którego obszar pokrywa się z granicami współczesnego państwa Izrael, brzmi Kanaan. W Starym Testamencie Kanaan oznacza terytorium na zachód od Jordanu, którego mieszkańcy są konsekwentnie nazywani Kananejczykami. Na przełomie XIII i XII w. przed Chr. Kanaan przeżył dwie inwazje obcych i wrogich ludów: od wschodu napłynęli Hebrajczycy (Izraelici), a z południa Filistyni.
     Izraelici rozpoczęli penetrację w okolicach Jerycha i stopniowo przejmowali w posiadanie coraz większe połacie kraju. Była to dla nich Ziemia Obiecana mocą zapewnień danych przez Boga Abrahamowi i jego potomstwu oraz potwierdzonych wobec narodu Izraela jako całości. Kiedy obietnice się urzeczywistniły, zyskała nazwę Ziemi Izraela (`erec Izrael) lub po prostu Izraela. W Biblii kilkakrotnie terytorium Izraela jest określone formułą „od Dan do Beer-Szeby”. Izraelici używali jej dość często, mimo że nie wyjaśniała wszystkiego. Czasami znajdujemy aluzje do „ziemi Kanaan w swoich granicach”. Wyrażenie to oznacza kraj niegdyś należący do Kananejczyków, który przejęli Izraelici. Natomiast przybyli z południa Filistyni osiedlili się na wybrzeżu Morza Sródziemnego w okolicy Gazy. Od nich wywodzi się słowo Palestyna.
     Kanaan, Izrael, Palestyna są też określane mianem Ziemi Świętej. Jest to terytorium święte dla wyznawców trzech wielkich religii monoteistycznych: żydów, chrześcijan i muzułmanów. Żydzi uważają tę ziemię za świętą nie tylko ze względu na miejsca naznaczone obecnością wybitnych postaci Starego Testamentu oraz judaizmu rabinicznego. Jest to dla nich „ziemia ojców”, stanowiąca integralny składnik przymierza z Bogiem, a więc dar Boży.
     Dla chrześcijan świętość tej ziemi jest wynikiem przede wszystkim wiary w Jezusa Chrystusa. Jedynie tam chrześcijanie mogą chodzić ziemskimi śladami swojego Nauczyciela, Jego Matki i apostołów. Ta ziemia jest częścią misterium wcielenia Syna Bożego, na niej wyłonił się i okrzepł Kościół.
     Również muzułmanie podkreślają swoje związki z Palestyną uświęconą obecnością proroka Mahometa.

<powrót

230 Spis paragrafów

Nr. 231  Położenie Palestyny

     Palestyna obejmuje terytorium położone między Pustynią Arabską od wschodu a Morzem Śródziemnym od zachodu oraz Libanem i Syrią od północy a pustynią Synaj od południa. O ile wschodnie i zachodnie granice Palestyny są naturalne, granice północne i południowe mają bardziej umowny charakter. Granica północna przebiega wzdłuż linii od morza w okolice miasta Dan, nieco na południe od Hermonu. Południową stanowi pustynny, górzysty, pozbawiony wody i prawie bezludny Synaj. Izraelici nigdy nie uważali go za swoją własność, gdyż kojarzył się im z długą i uciążliwą wędrówką po wyjściu z niewoli egipskiej. Jednakże zawsze interesował ich dostęp do Morza Czerwonego, a dokładniej do zatoki Akaba. Ważną rolę pełnił tam i nadal pełni port Ejlat (Elat). Południowa granica izraelskich wpływów sięgała w przybliżeniu do miejscowości Beer-Szeba.
     Obszar Palestyny wynosi ok. 26 300 km², z czego ok. 8500 km² przypada na bezludny Negeb. Zamieszkane terytorium liczy zatem tylko ok. 18 000 km². Najdłuższe odległości biegną na linii północ-południe (z Dan do Beer-Szeby jest ok. 240 km). Szerokość kraju, mierzona od Jordanu do Morza Sródziemnego, nie przekracza 70-80 km, przy czym im dalej posuwamy się na północ, tym bardziej się zmniejsza.
     Chociaż Palestyna leży nad Morzem śródziemnym, co potencjalnie ułatwia kontakty z innymi obszarami i narodami, jej mieszkańcy nie wykazywali raczej zainteresowania pożytkami, jakie daje sąsiedztwo morza.
     W dziejach Palestyny zawsze zaznaczała się odrębność między poszczególnymi rejonami kraju. Mieszkańcy Pasma Centralnego, żyjąc na wzgórzach i pagórkach, byli bardziej zamknięci w sobie i nieufni wobec obcych. Także między sobą byli bardziej podzieleni niż sąsiedzi znad morza. Region nadmorski był na ogół lepiej rozwinięty. Chociaż porty Ziemi Świętej były małe i ubogie, w nich nawiązywano kontakty z podróżnymi z odległych stron świata, kwitł handel i wymiana rozmaitych dóbr. Miasta na wybrzeżu były często burzone, ale zawsze dźwigały się z gruzów i z otwartością zwracały się ku przybyszom. Archeologia świadczy, że obce wpływy architektoniczne i zapożyczenia kulturowe były tu silniejsze niż w głębi kraju. Mieszkańcy wybrzeża byli podatniejsi na zmiany, elastyczniejsi w przyswajaniu nowości i przejmowaniu wynalazków, nie stronili też od nowinek i prądów duchowych z dalekich krajów. Tylko wtedy, gdy okoliczności były bardzo nie sprzyjające (wojna, zaraza itp.), ludność z wybrzeża chroniła się w trudno dostępne rejony górskie. Kiedy niebezpieczeństwo mijało, znowu wracała do siebie.
     Wzgórza Pasma Centralnego znajdowały się na uboczu wielkich wydarzeń starożytności. Chociaż nie osiągają wielkich wysokości (dochodzą do 1200 m n.p.m.) ani nie są zbytnio niedostępne, obce wpływy docierały tam powoli, zaś wrogie potęgi rzadko się w nie zapuszczały. Jerozolima, stolica zjednoczonej monarchii za rządów Dawida i Salomona, zaś po podziale w 930 r. przed Chr. stolica Państwa Południowego, oraz Samaria, stolica Państwa Północnego, leżą właśnie w tym rejonie, dzięki czemu mogły się spokojnie rozwijać. Położenie Jerozolimy na wzgórzach środkowej Palestyny miało jeszcze inną konsekwencję: jej mieszkańcy, „patrząc z góry”, odczuwali pokusę zejścia i zaatakowania obozujących niżej przybyszów. Z drugiej strony Jerozolima, mimo swego położenia, nie raz padała łupem najeźdźców. Nie następowało to jednak łatwo ani szybko, zaś zwycięzcy płacili za sukces ciężkimi stratami.
     Ukształtowanie Palestyny przydaje znaczenia dolinie Ezdrelon, która łączy wybrzeże z Doliną Jordanu i Górną Transjordanią. Tędy maszerowały ku militarnej konfrontacji wielkie armie Mezopotamii i Egiptu. Od posiadania Ezdrelonu zależały wpływy w całej Palestynie i kontrola nad handlem międzynarodowym. Jest to jeden z najbardziej urodzajnych regionów kraju, z żyzną ziemią i obfitymi zasobami wody. Zawsze był otwarty na wpływy zewnętrzne, zaś jego mieszkańcy przyzwyczaili się do widoku przemieszczających się karawan i wojsk. Sami raczej nie angażowali się po żadnej stronie, bo doświadczenie nauczyło ich cierpliwości i ostrożności.<powrót

231 Spis paragrafów

Nr. 232 Szlaki komunikacyjne Palestyny

     Topografia i geografia Palestyny wywarła olbrzymi wpływ na dzieje, mentalność i osiągnięcia jej mieszkańców. Izraelici, będąc „ludźmi pustyni”, kierowali niemal całą swoją uwagę na ziemię, w której mieszkali. W Palestynie, ze względu na ukształtowanie terenu, najłatwiej jest się przemieszczać po linii północ-południe. Taki też jest kierunek dwóch najważniejszych szlaków komunikacyjnych. Pierwszy to Droga Morska łącząca Egipt – przez Gazę, dolinę Ezdrelon i Chasor – z Ugarit i Damaszkiem w Syrii, a następnie z Mezopotamią oraz Anatolią i Europą. Drugi to Szlak Królewski, prowadzący z Egiptu przez pustynię na wschód od Morza Martwego do Damaszku, z odgałęzieniem do Arabii.
     Od najdawniejszych czasów najbardziej uczęszczana była Droga Morska. Tędy przechodziły wojska i karawany oraz wysłannicy władców Egiptu, Mezopotamii i Anatolii. Kilka miast wzdłuż tej trasy ustawicznie zasiedlano, bo pełniły ważne funkcje strażnic i stanic. Najważniejsze z nich to Megiddo, miejsce krzyżowania się wpływów politycznych, kulturalnych, religijnych oraz niezliczonych konfliktów zbrojnych.
     Szlak Królewski zazwyczaj wykorzystywali koczownicy. Nie budowano tam silnych fortyfikacji. Niewielkie miejscowości były zasiedlone na stałe w końcu III tysiąclecia i między XIII a VI w. przed Chr., to znaczy w okresach wzmożonych kontaktów z Arabią. Korzystanie z tego szlaku było utrudnione z powodu band napadających na kupców i podróżnych.
     Na terenie Palestyny istniały również drogi wewnętrzne, z których największą rolę odgrywały dwie przebiegające wzdłuż linii północ–południe: Droga Górska, prowadząca z Hebronu do Sychem, oraz usytuowana po obu stronach rzeki droga wzdłuż Jordanu, łącząca Jerycho z Bet Szean. Pierwsza droga odgrywała ważną rolę w czasach przedizraelskich i to po niej przemieszczali się patriarchowie. Jej znaczenie wzrosło w okresie podzielonej monarchii (930-722 r. przed Chr.), a zwłaszcza wtedy, gdy nasiliły się kontakty między Jerozolimą i Samarią. W późniejszych stuleciach była rzadziej uczęszczana, przede wszystkim z powodu wrogości pomiędzy Żydami a Samarytanami.
     Drogi biegnące wzdłuż linii wschód-zachód miały charakter lokalny i tylko sporadycznie były uczęszczane przez obcych. Pozostawały w całkowitej zależności od głównych szlaków handlowych i istniały nie tyle po to, aby je łączyć, lecz aby umożliwić dostęp do miast i osad położonych w środkowej Palestynie. Podróżowanie po nich było męczące i niebezpieczne. Przemieszczanie się z wybrzeża do doliny Jordanu wymagało pokonywania dużych różnic wysokości (trzeba było wspiąć się na grzbiet Pasma Centralnego, a następnie zejść z niego).
     Mimo trudnych warunków geograficznych utrudniających przemieszczanie się mieszkańcy Palestyny dużo podróżowali i dobrze znali okoliczne ziemie. Świadczy o tym np. znajdujący się w Księdze Hioba opis hipopotama czy krokodyla – zwierząt żyjących w Egipcie.<powrót

232 Spis paragrafów

Nr. 233  Środowisko geograficzne Palestyny

     W Palestynie można wyróżnić cztery, biegnące z północy na południe krainy geograficzne o odmiennym klimacie, ukształtowaniu powierzchni i krajobrazie. Posuwając się z zachodu na wschód są to:
     1. Zyzna i gęsto zaludniona Nizina Nadmorska, w której skład wchodzi dolina Akko, dolina Ezdrelon, Szaron, Wybrzeże Filistyńskie, Szefela i zachodni Negeb.
     2. Wyżynno-górskie Pasmo Centralne na zachód od Jordanu, obejmujące Galileę, Góry Efraima, Judeę i wschodni Negeb.
     3. Wąska i głęboka dolina Jordanu, którą z północy na południe płynie rzeka Jordan tworząca w pobliżu źródeł jezioro Genezaret, a kończąca swój bieg w bezodpływowym Morzu Martwym.
     4. Pasmo Wschodnie, nazywane również Transjordanią, ciągnące się od Baszanu przez Gilead, Moab, po Edom.
     Palestyna, mimo niewielkiej powierzchni, jest bardzo zróżnicowana geograficznie i topograficznie. Różnice w rzeźbie terenu są ogromne: od gór Hermonu wznoszących się na wysokość ponad 2000 m n.p.m. (najwyższe wzniesienie ma 2814 m) po depresję Morza Martwego sięgającą ponad 400 m p.p.m.).
     Podobnie duże zróżnicowanie występuje, jeśli chodzi o klimat. Położenie Palestyny w strefie śródziemnomorskiej oznacza deszcz w zimie, a suszę latem. Klimat tego terenu jest wynikiem ścierania się dwóch żywiołów: morza i pustyni. Ich bliskość sprawia, że wiatry z zachodu są łagodne, natomiast z południa i wchodu – gorące i suche. Wywierają one wielki wpływ na ludzi oraz faunę i florę. Duże zróżnicowanie ukształtowania terenu wzmaga różnice klimatyczne: gdy na znajdującym się na północy Hermonie leży śnieg, w środkowej Palestynie temperatura wynosi 23-30 ^oC. Jeszcze cieplej jest nad Morzem Martwym. Podobnie jest, jeśli chodzi o opady: więcej deszczu notuje się na wybrzeżu, znacznie mniej w pobliżu pustyni – na wschodzie i południu kraju. Rytm życia mieszkańców jest wyznaczany opadami deszczu. Większość rzek i strumyków (zwanych wadi) w porze letniej całkowicie wysycha, zatem mieszkańcy Palestyny nauczyli się gromadzić wodę w sadzawkach i cysternach, aby móc przetrwać letnią suszę.<powrót

233 Spis paragrafów

Nr. 234  Na styku kontynentów i w tyglu narodów

     Ziemia Biblii leży na Bliskim Wschodzie, którego rejony zamieszkane w starożytności określa się mianem żyznego Półksiężyca (taki bowiem kształt ma pas żyznej ziemi nadającej się pod uprawę i sprzyjającej hodowli, wciśnięty między morze a pustynię). W jego górnym i dolnym rogu usytuowane były dwa ośrodki stanowiące kolebkę cywilizacji: Mezopotamia, będąca widownią rozkwitu i ścierania się kolejnych kultur – Sumerów, Babilończyków, Asyryjczyków, Akadyjczyków, a później Medów i Persów, oraz Egipt, gdzie powstało potężne państwo faraonów.
     To właśnie z Mezopotamii i Egiptu przybywali zazwyczaj potężni najeźdźcy. Jeżeli jedna z potęg położonych na przeciwległych krańcach żyznego Półksiężyca zdobywała wyraźną przewagę, odbijało się to natychmiast na położeniu mieszkańców Palestyny, stanowiącej jedyny „most lądowy” między Europą, Azją i Afryką. Tylko wtedy, gdy oba mocarstwa były jednakowo osłabione, Izraelici mogli złapać dłuższy oddech i przez jakiś czas żyć we względnym pokoju (np. w czasach Dawida i Salomona na przełomie XI i X w. przed Chr.)
     Ziemia Biblii była jednocześnie terenem ścierania się wielkich kultur. Wiodły przez nią szlaki handlowe prowadzące z Europy i Anatolii oraz Mezopotamii do Arabii i Egiptu. Czyniło to z Palestyny niezwykle ważne terytorium, jakby „środek świata”, gdzie spotykali się kupcy i handlarze z różnych rejonów starożytnego świata.
     W wyniku podbojów Aleksandra Macedońskiego (IV w. przed Chr.) Palestyna, pozostająca dotychczas pod wpływem Egiptu i Mezopotamii, została wciągnięta w sferę oddziaływania wywodzącej się z Grecji kultury hellenistycznej, która na wiele wieków zdominowała kraje we wschodniej części basenu Morza Sródziemnego. Sytuacja ta nie zmieniła się, gdy cały region znalazł się pod panowaniem rzymskim.
     Położenie geograficzne Palestyny sprawiło, że była zamieszkana przez wiele ludów i współistniały w niej różne języki, kultury i religie. Wzmianki o Asyryjczykach, Babilończykach i Egipcjanach pojawiają się na kartach Starego Testamentu bardzo często, co wskazuje na trwałe uwarunkowania międzynarodowe dziejów biblijnego Izraela. Równie często spotykamy aluzje do jego najbliższych sąsiadów: mieszkających na wschód od Jordanu i Morza Martwego Ammonitów, Moabitów i Edomitów. Wprawdzie nigdy nie byli oni tak potężni jak mocarstwa dokonujące szybkich i bezwzględnych podbojów, lecz również odegrali znaczącą rolę w historii Izraela.

<powrót

234 Spis paragrafów

Nr. 235  Kraje Biblii dzisiaj

     Przedstawione na kartach Pisma Świętego wydarzenia miały miejsce na bardzo rozległym obszarze wschodniej części basenu Morza śródziemnego. Aczkolwiek większość rozegrała się na terytorium Palestyny, w Starym Testamencie spotykamy również liczne wzmianki o Mezopotamii, Syrii, Anatolii i Egipcie. Nowy Testament opisuje z kolei długie podróże misyjne św. Pawła Apostoła oraz powstawanie pierwszych wspólnot chrześcijańskich na Cyprze, w Anatolii, Grecji, a nawet w Rzymie.
     W centrum wydarzeń biblijnych znajduje się Palestyna. Ziemia opisywana w Biblii pokrywa się w przybliżeniu z terytorium współczesnego państwa Izrael, utworzonego 15 maja 1948 r., wraz z zajętymi przez nie w rezultacie konfliktów żydowsko-arabskich terytoriami okupowanymi, które obejmują tzw. Zachodni Brzeg Jordanu, wschodnią część Jerozolimy, Wzgórza Golan i strefę Gazy. Cały ten obszar zamieszkuje ok. 6 milionów mieszkańców (1998), z czego 83% stanowią Żydzi, a resztę Arabowie oraz inne mniejszości etniczne i religijne.
     Państwo Izrael rozciąga się od wybrzeża Morza śródziemnego po Zatokę Akaba na Morzu Czerwonym i graniczy od południa i południowego-zachodu z Egiptem, od wschodu z Jordanią, od północnego-wchodu z Syrią, zaś od północy z Libanem. Najwięcej biblijnych wzmianek o Egipcie znajdujemy w Pięcioksięgu, w związku z epopeją wyjścia Izraelitów z kraju faraonów i ich wędrówki przez Synaj do Ziemi Obiecanej. Na terytorium współczesnej Jordanii mieszkali w czasach biblijnych Edomici, Moabici i Ammonici, zaś na krańcach północnych plemiona aramejskie. One też dominowały na obszarze współczesnej Syrii, której stolicę Damaszek uważa się za najstarszą ze stolic współczesnych państw na świecie. Z kolei terytorium dzisiejszego Libanu było zamieszkiwane przez Fenicjan, którzy nawiązywali liczne i częste kontakty z Izraelitami, zwłaszcza w okresie podzielonej monarchii, czyli w IX i VIII w. przed Chr. Wyspy Morza śródziemnego, które stanowi naturalną zachodnią granicę Izraela, takie jak Cypr i Kreta są wielokrotnie wzmiankowane w Biblii. W księgach pojawia się też tajemnicze Tarszisz, utożsamiane przez niektórych komentatorów z odległym Gibraltarem
.      Na wschód od Syro-Palestyny rozciągała się Mezopotamia i Persja podzielona dzisiaj między Irak i Iran. Obszary te stanowiły w czasach biblijnych szlak wędrówek patriarchów oraz były ośrodkami państwowości Asyryjczyków (północna Mezopotamia) i Babilończyków (południowa Mezopotamia), a następnie Persów. Wszystkie te narody odcisnęły trwałe piętno na dziejach biblijnego Izraela, zaś świadectwa ich potęgi odkrywa archeologia, która w Iranie i Iraku ma jeszcze ogromną przyszłość. Położoną bardziej na północy Anatolię (Azję Mniejszą) zajmuje współczesna Turcja, na terenie której znajduje się wiele pamiątek wczesnochrześcijańskich związanych z obecnością i pracą misyjną św. Pawła i św. Jana. Stolica dzisiejszej Turcji Ankara leży w krainie, która niegdyś nosiła nazwę Galacji.
     W ostatnich stuleciach ery przedchrześcijańskiej oraz w czasach Jezusa Chrystusa i powstawania pism Nowego Testamentu ogromną rolę odgrywał obszar pokrywający się z terytorium nowożytnej Grecji. Do dzisiaj chlubi się ona wieloma pamiątkami z czasów apostolskich i wczesnochrześcijańskich, w czym rywalizuje z Turcją. W skład Grecji wchodzi także Kreta. Natomiast wyspa Cypr, znana m.in. z podróży św. Pawła, podzielona jest na część grecką i turecką.
     Na peryferiach wydarzeń biblijnych znajdowały się z jednej strony obszary zajmowane dzisiaj przez Arabię Saudyjską (Stary Testament), a z drugiej terytorium Italii (Nowy Testament) czyli współczesnych Włoch.<powrót

235 Spis paragrafów

Nr. 236 Przedizraelscy mieszkańcy Palestyny

     Położenie geograficzne Palestyny sprawiło, że przybywały do niej ludy z różnych stron świata. Najstarsze zachowane ślady migracji pochodzą z epoki wczesnego brązu (3200-2900 r. przed Chr.), kiedy to na teren Palestyny przybyli mieszkańcy Mezopotamii i Egiptu.
     Około 3000 r. przed Chr. z północy przywędrowali do Palestyny Kananejczycy, asymilując się z lokalną ludnością i pokojowo narzucając jej swoją kulturę. Wraz z napływem i osiedlaniem się przybyszów nastąpił żywiołowy rozwój miast, zarówno istniejących, jak i nowych, m.in. Aj, Megiddo, Aradu, Jerycha czy Bet Szean. Nasilenie procesu urbanizacji przypada na okres 2900-2200 r. przed Chr. Ponieważ nie było jednego prężnego organizmu państwowego, miasta-państwa musiały mieć duży stopień samowystarczalności i autonomii. Obok ufortyfikowanych osiedli koczowali nomadzi lub półnomadzi. Dość jednorodny i nieprzerwany rozwój kultury materialnej sugeruje, że w kraju na ogół panował spokój.
     W trzeciej fazie wczesnego brązu (lata 2700-2200 przed Chr.) na terenie Palestyny pojawiła się nowa ludność, która przybyła prawdopodobnie z południowo-wschodniej Anatolii i z rejonu Kaukazu. Nie wiadomo jednak, czy zasymilowała się z ludnością kananejską, co się przyczyniło do powiększenia zróżnicowania etnicznego, czy też wycofała się z powrotem na północ.
     Burzliwy w dziejach Palestyny był okres średniego brązu (lata 2200-1550 przed Chr.). W jego pierwszej fazie (lata 2200-2000) większość miast kananejskich przeżyła wrogie najazdy, których wynikiem były zniszczenia i przerwy w osadnictwie. Dopiero po jakimś czasie miasta zostały na powrót zasiedlone przez nową ludność napływową. Kolejne fale migracji, jakie wówczas miały miejsce, były częścią ogromnego procesu przemieszczania się ludów obejmującego cały obszar żyznego Półksiężyca. Część uczonych sądzi, że była to migracja ludów semickich, inni są zdania, że najeźdźcy nie byli Semitami.
     Z początkiem drugiej fazy średniego brązu (lata 2000-1750) ogarnęła Kanaan wielka inwazja Amorytów, pod wieloma względami podobna do tej, jaka dokonała się około tysiąca lat wcześniej, kiedy napływali Kananejczycy. Napływ Amorytów okazał się zjawiskiem brzemiennym w skutki. Zajęli oni obszar rozciągający się od Ras Szamra w Syrii po Półwysep Synajski. Pozostawali nieprzerwanie na terenie Syro-Palestyny do ok. 1200 r. przed Chr. Czasy świetności Amorytów przypadły na początek drugiej połowy II tys. przed Chr., kiedy to na terenie Syrii istniało silne królestwo Amurru ze stolicą w Kadesz nad Orontesem. Kres jego istnieniu położyły najazdy Chetytów oraz inwazja tzw. Ludów Morza ok. 1200 r.
     Według tradycji utrwalonych w Piśmie świętym i potwierdzonych przez archeologię Kananejczycy i Amoryci stanowili tylko część zróżnicowanej mozaiki mieszkańców ziemi Kanaan przed osiedleniem się w niej Izraelitów. Lista przedizraelskich mieszkańców Kanaanu bywa dłuższa, lecz najczęściej obejmuje siedem ludów: Kananejczyków, Chetytów, Amorytów, Peryzytów, Chiwwitów, Jebusytów i Girgaszytów.<powrót

236 Spis paragrafów

Nr. 237  Od patriarchów do zjednoczonej monarchii
     Biblijne dzieje Izraela obejmują epokę od patriarchów Abrahama, Izaaka i Jakuba, protoplastów narodu wybrania, których życie przypadło na XIX/XVIII stulecie przed Chr., do zagłady Jerozolimy i utraty państwowości żydowskiej w 70 r. po Chr.
     Lata 1850-1650 przed Chr. są nazywane okresem patriarchów. W tym czasie Abraham opuścił Mezopotamię i na polecenie Boga udał się do kraju od dawna zamieszkanego przez Kananejczyków i Amorytów. Około stu lat później Józef, jego prawnuk (jeden z dwunastu synów Jakuba), znalazł się w Egipcie, gdzie zrobił wielką karierę. Podczas głodu panującego w Kanaanie sprowadził braci i ojca i osiedlił ich w ziemi Goszen. Patriarchów łączyły więzy krwi oraz wiara, że istnieje tylko jeden Bóg, który na zawsze związał się z nimi i ich potomstwem przez Przymierze i obietnice. Od początku natura i rola Izraela realizowały się na dwóch poziomach – etnicznym i religijnym.
     Czasy od patriarchów do wyzwolenia, któremu przewodził Mojżesz, to okres niewoli egipskiej (ok. 1650-1250 r. przed Chr.). Egipcjanie, początkowo przychylni, zaczęli z czasem widzieć w rozrastającym się narodzie izraelskim wielkie zagrożenie i powzięli kroki, aby temu przeciwdziałać. Położenie Izraelitów pogorszyło się. Wyjście narodu wybranego z Egiptu, które nastąpiło ok. 1270-1250 r. przed Chr., było najważniejszym wydarzeniem w jego starotestamentowych dziejach.
     Podczas czterdziestoletniej wędrówki przez pustynię do Kanaanu (Ziemi Obiecanej) gromada niewolników przeobraziła się w świadomy swojej tożsamości naród. Decydujące znaczenie w procesie kształtowania się nowej samoświadomości miało objawienie się Boga na Synaju. Izraelici pod wodzą Jozuego rozpoczęli penetrację i stopniowe przejmowanie Kanaanu. Musieli przy tym rywalizować z Kananejczykami, Amorytami i innymi ludami oraz napływającymi od strony Morza Sródziemnego Filistynami. Koegzystencja okazała się bardzo trudna. Obfitowała w liczne napięcia, konflikty, starcia zbrojne i otwarte wojny. Wobec nieustannych zagrożeń naród konsolidował się pod kierunkiem charyzmatycznych przywódców nazwanych sędziami. Okres sędziów trwał od około 1200 do 1025 r. przed Chr. Ostatnim sędzią Izraela był Samuel, który namaścił króla – Saula. Terytorium, którym zarządzał pierwszy król, obejmowało górskie rejony Kanaanu. Panowanie Saula trwało około 20 lat i było naznaczone ciągłymi zmaganiami z Filistynami. W końcu Saul i jego trzej synowie zginęli z ich rąk.
     Jeszcze za rządów Saula Samuel namaścił nowego władcę – Dawida, pasterza z Betlejem, który po śmierci Saula natychmiast stanął na czele narodu, podjął konfrontację z Filistynami i wygrał ją. Pokonał też Kananejczyków oraz sąsiednich władców. Rozszerzył i utrwalił granice swego państwa, zaś z zajętej podstępem Jerozolimy uczynił jego stolicę (ok. 1000-970). Zapoczątkował zakrojone na szeroką skalę przedsięwzięcia budowlane. Urzeczywistnił je jego syn, Salomon (ok. 970-930), który zbudował pałac królewski i świątynię w Jerozolimie oraz zadbał o centralizację kultu religijnego. Rozpoczął się okres Pierwszej Świątyni, która istniała do niewoli babilońskiej. Wkrótce po śmierci Salomona nasiliły się wołania o zmianę polityki wewnętrznej, ale Roboam, syn Salomona, zignorował je. W rezultacie silnego sprzeciwu ludu nastąpił podział polityczny kraju, za którym poszła schizma religijna. Lata rządów Dawida i Salomona są nazywane okresem zjednoczonej monarchii (ok. 1000-930 r. przed Chr.), zaś obaj władcy stali się symbolami pomyślności i dostatku czasów „złotego wieku” Izraela.<powrót

237 Spis paragrafów

Nr. 238  Od podziału monarchii do wygnania babilońskiego
 Po śmierci Salomona państwo rozpadło się na dwie części. W południowej, ze stolicą w Jerozolimie, rządzili nieprzerwanie władcy z dynastii Dawidowej. W północnej, której stolicą stała się ok. 880 r. Samaria, władcy i dynastie zmieniały się na skutek częstych przewrotów pałacowych. Część południowa, obejmująca terytoria pokoleń Judy i Beniamina, jest nazywana Królestwem Judzkim. Część północna nosi nazwę Królestwa Izraela, zaś w jej skład wchodziły terytoria dziesięciu pokoleń, które zerwały łączność z Jerozolimą.
     Podzielona monarchia istniała do 722 r. przed Chr., kiedy państwo północne padło pod ciosami Asyryjczyków. W ciągu nieco ponad 200 lat jej istnienia w Jerozolimie rządziło 13 królów (w tym jedna kobieta – Atalia), zaś w Samarii 19, z których kilku stało się ofiarami spisków, a ich miejsce zajęli zamachowcy. Najazd Asyryjczyków przyniósł klęskę Samarii, zniszczenie prawie wszystkich miast Królestwa Północnego i deportację ludności izraelskiej do Asyrii. Na terytorium Izraela sprowadzono pogańskich osadników, którzy po wymieszaniu się z resztkami lokalnej ludności dali początek istniejącym do dzisiaj Samarytanom.
     Po zagładzie Samarii przetrwało tylko Państwo Południowe (lata 722-587 przed Chr.). Początkowo skutecznie opierało się presji Asyryjczyków, a gdy ich potęga osłabła, stało się łakomym kąskiem dla Egipcjan i Babilończyków. Ci ostatni w 597 r. po raz pierwszy najechali i złupili Jerozolimę, deportując do Mezopotamii elitę duchowo-intelektualną narodu. Dziesięć lat później (587 r. przed Chr.), w odpowiedzi na bunt ustanowionego przez siebie króla Sedecjasza, Babilończycy ponownie najechali kraj, zburzyli Miasto święte i świątynię, położyli kres dynastii Dawidowej, wysiedlili ludność, uprowadzili ją i unieśli ogromne łupy.
     Rozpoczęło się wygnanie babilońskie (lata 587-539 przed Chr. ), które stanowiło istotny przełom w dziejach starożytnego Izraela. Utrata państwowości i uprowadzenie do obcej ziemi położyły kres wielu tradycyjnym formom życia religijnego lub mocno zachwiały nimi. Wprawdzie na obszarze splądrowanego Państwa Południowego pozostało niewielu mieszkańców, ale byli to ludzie biedni i niewykształceni, niezdolni do zachowania i rozwijania tożsamości narodowej i religijnej. Po raz pierwszy zaistniało zjawisko diaspory, czyli życia w rozproszeniu. Punkt ciężkości życia duchowego i intelektualnego przeniósł się do Babilonii. Drugą siedzibą diaspory stał się Egipt, dokąd zbiegła część mieszkańców Jerozolimy i jej okolic na krótko przed najazdem Babilończyków, a także w pierwszych latach niewoli. Diaspora stała się odtąd integralnym składnikiem życia Izraelitów. W sytuacji wygnania babilońskiego dokonano zapisów świętej Tradycji, zaś opracowane wtedy teksty dały początek Pismu świętemu.<powrót

238 Spis paragrafów

Nr. 239  Od powrotu z wygnania do okresu rzymskiego
   W połowie VI w. przed Chr. potęga Babilończyków załamała się. Wkrótce ich miejsce zajęli Persowie. W 539 r. przed Chr. władca perski Cyrus wydał dekret zezwalający Izraelitom na powrót do ojczyzny. Część wygnańców wróciła z entuzjazmem do Jerozolimy i przystąpiła do odbudowy miasta i świątyni. Wielu innych pozostało, gdyż przywykli do życia na obczyźnie, gdzie niejednokrotnie wiodło im się lepiej niż w ziemi ojców. Odbudowanie świątyni (515 r.) rozpoczęło tzw. okres Drugiej Świątyni. Głównym ośrodkiem odradzania się życia religijnego i politycznego stała się Jerozolima i przyległa do niej Judea.
     Kształt religijności zwanej judaizmem (religią żydowską) określili zwłaszcza dwaj wielcy reformatorzy, Ezdrasz i Nehemiasz, działający w drugiej połowie V w. przed Chr. Pierwszy podjął reformy religijne zakrojone na szeroką skalę, drugi zajął się konsolidacją polityczną rodaków.
     Swobodne poczynania obydwu były możliwe, gdyż hegemonia perska miała charakter bardziej pokojowej infiltracji i penetracji aniżeli przymusowych deportacji czy podboju militarnego. Narody i ludy Bliskiego Wschodu umęczone brutalnością i bezwzględnym wyzyskiem ze strony Asyryjczyków i Babilończyków z ulgą przyjęły tę zmianę.
     Po zwycięstwie Aleksandra Macedońskiego w bitwie pod Issos (333 r.) większość ziem zarządzanych przez Persów przeszła w posiadanie Greków. Tuż po przedwczesnej śmierci Aleksandra (323 r.) jego imperium rozpadło się na trzy części. W Macedonii rządziła dynastia Antygonidów, w nowo założonej w Egipcie Aleksandrii władzę sprawowali Ptolomeusze, natomiast w syryjskim mieście Antiochia królowała dynastia Seleucydów. Apogeum ich potęgi przypadło na rządy znienawidzonego Antiocha IV Epifanesa (Objawiciela), którego Żydzi nazywali Epimanes, czyli „Szalony” (lata 157-163 przed Chr.). Po wielu posunięciach antyżydowskich, z których najboleśniejszym było zbeszczeszczenie świątyni jerozolimskiej, wybuchł bunt zbrojny (167 r. przed Chr.) nazwany powstaniem Machabeuszy. Sukcesem wystąpienia Machabeuszy było ponowne wyświęcenie Świątyni w 165 r. i przywrócenie w niej właściwego kultu. Wydarzenie to upamiętnia żydowskie święto Chanuka.<powrót

239 Spis paragrafów

Nr. 240  Okres rzymski

Choć powstanie Machabeuszy spowodowało przywrócenie kultu, nie zmieniło sytuacji politycznej Palestyny, która pozostawała pod dominacją dynastii syryjskich Seleucydów. Dynastia hasmonejska, która bezpośrednio rządziła krajem, była osłabiana wewnętrzną rywalizacją o władzę. Konflikt między członkami dynastii sprowadził w 63 r. przed Chr. interwencję rzymskiego wodza Pompejusza, który poparł Hirkana II, jednego z pretendentów do tronu. Od tego momentu Palestyna znalazła się pod dominacją Rzymu. Po zajęciu Jerozolimy przez Pompejusza Hirkan nadal utrzymywał się przy władzy, ale był już tylko wykonawcą woli Antypatra I, zjudaizowanego Idumejczyka. Był to faktyczny kres dynastii hasmonejskiej.
     Antypater II, syn Antypatra I, rządził w Jerozolimie z przyzwolenia Juliusza Cezara, który nadał mu tytuł epitrophos (prokurator). Z kolei Herod, syn Antypatra, został w 34 r. przed Chr. królem Judei dzięki poparciu Marka Antoniusza. Przejąwszy władzę, pozabijał wszystkich członków rodziny hasmonejskiej. Świadomy, że Judejczycy nie darzą go sympatią, chciał się im przypodobać i podjął wiele przedsięwzięć budowlanych. Największym była odbudowa świątyni jerozolimskiej, a ponadto powiększenie miasta Samaria (Sebaste), założenie Cezarei Nadmorskiej, zbudowanie zimowego pałacu w Jerychu oraz kilku twierdz wokół Jerozolimy (Masada, Macheront, Herodium i inne). Herod zmarł ok. 4 r. przed Chr.
     Królestwo Heroda zostało podzielone między jego synów. Najstarszy, Archelaus, obdarzony tytułem etnarchy, sprawował rządy w Judei, Samarii i Idumei. Niezadowoleni z niego Rzymianie złożyli go z tronu i deportowali (6 r. po Chr.). Jego miejsce zajęli prokuratorzy, z których najsłynniejszym był Poncjusz Piłat (lata 26-36 po Chr.). Młodszy brat Archelausa, Herold Antypas (zm. 39 r. po Chr.), po otrzymaniu tytułu tetrarchy rządził w Galilei i Perei. Ewangelie podają, że Herold Antypas odegrał istotną rolę w procesie i skazaniu na śmierć Jezusa. Trzeci syn Heroda, Filip, zrodzony z Kleopatry (zm. 34 r. po Chr.), też otrzymał tytuł tetrarchy i rejon na wschód od Jeziora Galilejskiego. Jego imię upamiętnia Cezarea Filipowa położona w pobliżu źródeł Jordanu.
     Za rządów tetrarchów Heroda Antypasa i Filipa na dworze cesarskim w Rzymie wychowywał się Herod Agryppa I, wnuk Heroda Wielkiego, zrodzony z jego syna Arystobula. Urodził się ok. 10 r. przed Chr. i na krótko przed śmiercią dziadka został wysłany do Rzymu. Wychowywany w rodzinie cesarskiej stał się bliskim przyjacielem Kaliguli (37-41 r. po Chr.), który po dojściu do władzy podarował mu tereny zarządzane niegdyś przez Filipa, a także ziemie Heroda Antypasa, który popadł w niełaskę i został deportowany do Galii.
     Wszystkie przywileje Agryppy I potwierdził Klaudiusz (41-54 po Chr.), następca Kaliguli, dodając mu Judeę i Samarię oraz tytuł konsula. Agryppa zarządzał więc terytorium (lata 41-44) zbliżonym rozmiarami do królestwa Heroda Wielkiego. Kilkakrotnie wzmiankowany w Dziejach Apostolskich, był prześladowcą pierwszych chrześcijan odpowiedzialnym za ścięcie Jakuba i uwięzienie Piotra. Po jego nagłej śmierci władzę przejął syn Agryppa II. Lojalny wobec Rzymian przeżył wybuch pierwszego powstania żydowskiego w 66 r. Udzieliwszy poparcia Tytusowi, zdobywcy Jerozolimy, po upadku powstania przeniósł się do Rzymu, gdzie zmarł ok. 93 r. Klęska powstania przeciw Rzymianom w 70 r. (w 73 r. upadł ostatni punkt oporu – twierdza Masada) wyznacza koniec dziejów biblijnego Izraela.<powrót

240 Spis paragrafów

Nr. 241  Imperium rzymskie
  Rzymską dominację w Palestynie poprzedził długi proces umacniania się potęgi Rzymu. Po dokonaniu dzieła zjednoczenia Italii (ok. połowy III w. przed Chr.) republika rzymska rozpoczęła walkę o opanowanie basenu Morza Śródziemnego. W trzech wojnach punickich (264-146 przed Chr.) Rzymianie pokonali swych najgroźniejszych rywali na zachodzie – Kartagińczyków (potomków Fenicjan) – i skierowali się na wschód. Kolejne etapy tej ekspansji to Macedonia (148 r. przed Chr.), Grecja (146 r. przed Chr.), oraz Pergamon i zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej (133 r. przed Chr.), które nieco wcześniej oderwały się od imperium syryjskich Selucydów.
     W 66 r. przed Chr. Pompejusz, dysponując największymi siłami, jakimi rozporządzał dotąd wódz rzymski, rozpoczął wyprawę na wschód. Podbił Azję Mniejszą i poprowadził swe oddziały do stóp Kaukazu oraz nad brzeg Morza Kaspijskiego. W tym czasie w Palestynie trwały walki o tron pomiędzy dwoma braćmi z dynastii hasmonejskiej, Arystobulem II i Hirkanem II. Pompejusz podbijający Armenię wysłał jeden z oddziałów pod wodzą Marka Skaurusa do Judei. Kiedy korpus rzymski stanął u wrót Judei, obaj bracia zwrócili się do niego o pomoc. Skaurus opowiedział się za Arystobulem II. Jednak Pompejusz po przybyciu do Palestyny i zdobyciu Jerozolimy w 63 r. przed Chr. udzielił swego poparcia Hirkanowi II, osadzając go na tronie (63-40 przed Chr.).
     Palestyna stała się częścią imperium rzymskiego. Judea została przyłączona do gęsto zaludnionej prowincji syryjskiej, która miała służyć Rzymowi jako strefa buforowa przeciw Partom, mieszkającym za rzeką Eufrat. Ludy Bliskiego Wschodu, w przeszłości ciężko doświadczone przez najeźdźców napływających z Mezopotamii, upatrywały w przywództwie Rzymu lepszego wyjścia niż podległość Partom i ich sprzymierzeńcom.
     W latach 50. Rzymianie powiększyli swój stan posiadania. Juliusz Cezar zajął Illiricum (współczesna Jugosławia) i Galię (współczesna Francja i Belgia) oraz dokonał inwazji na Brytanię i ogłosił dyktatorskie rządy w Italii. W wyniku wojny domowej, która wybuchła po śmierci Cezara, Oktawian August pokonał Marka Antoniusza (31 r. przed Chr.). Sprawował władzę od 27 r. przed Chr. do 14 r. po Chr., kładąc podwaliny pod ustrój Cesarstwa Rzymskiego. Jego imperium obejmowało ogromne połacie Europy, Azji Mniejszej, północnej Afryki i Bliskiego Wschodu.
     Podbite tereny zyskiwały status rzymskich prowincji. Starsze z nich nazywano senackimi. Rządził w nich prokonsul mianowany przez senat rzymski. Natomiast prowincje podbite później określano mianem cesarskich. Podlegały one władzy legata wyznaczanego przez cesarza i stacjonowało w nich wojsko. W miejscach szczególnie zagrożonych konfliktami z lokalną ludnością (np. w Palestynie) legat dodatkowo ustanawiał prokuratora, który był odpowiedzialny za skuteczne ściąganie podatków i pilnowanie spokoju.
     Mimo zależności politycznej od Rzymu, we wschodniej części imperium, a więc i w Syro-Palestynie, dominującą pozycję zachowała kultura grecka, której wpływowi ulegali sami zdobywcy.

<powrót

241 Spis paragrafów

Nr. 242 Palestyna w czasach rzymskich

 W 40 r. przed Chr., decyzją senatu rzymskiego, królem Judei został mianowany Herod Wielki, syn Antypatra II. Rządy w Jerozolimie Herod przejął faktycznie kilka lat później, pozostając cały czas lennikiem Rzymu. Jego królestwo obejmowało terytorium odpowiadające państwu Salomona (X w. przed Chr.).
     Herod był wielkim budowniczym. Wznosił świątynie na cześć cesarza Augusta, odbudował Samarię i przemianował ją na Sebaste (gr. Sebastos - Augustus), rozbudował nadmorską Wieżę Stratona i nazwał Cezarea. W Jerozolimie wzniósł dla siebie pałac, twierdzę Antonia oraz amfiteatr. Na wschodnim brzegu Morza Martwego zbudował twierdzę Macheront, w pobliżu Betlejem wzniósł Herodeion – zamek, a później grobowiec. W całym kraju budował gimnazja, teatry oraz stadiony. W 20 r. przed Chr. rozpoczął odbudowę Świątyni, która trwała 46 lat.
     Był znany z podejrzliwości i wielu skrytobójstw (ich ofiarą padali także członkowie najbliższej rodziny: świekra Aleksandra, synowie Aleksander, Arystobulos i Antypater). Gwałtownie przeciwdziałał wszelkim zakusom na swoją władzę. Zmarł w Jerychu na przełomie marca i kwietnia 4 r. przed Chr.
     W testamencie podzielił królestwo pomiędzy trzech synów: Archelaosa, Antypasa oraz Filipa. Chciał, aby pierwszy z nich został królem. Sprzeciwił się jednak temu cesarz August, pozostawiając Archelaosowi jedynie tytuł etnarchy. Wszyscy trzej byli wasalami Rzymu i podlegali legatowi Syrii.
     Archelaos był etnarchą Judei, Idumei i Samarii od 4 r. przed Chr. do 6 r. po Chr. Po dziesięciu latach rządów został wezwany do Rzymu i ostatecznie zesłany do Galii. Jego terytorium przeszło pod władzę rzymskiego prokuratora, który stacjonował w pałacu Heroda w Cezarei Nadmorskiej. Filip (syn Kleopatry), tetrarcha Gaulanitis, Iturei, Batanei, Trachonitis i Auranitis, władał nimi od 4 r. przed Chr. do 34 po Chr.
     Natomiast Herod Antypas, rodzony brat Archelaosa, rządził (od 4 r. przed Chr. do 39 po Chr.) Galileą i Pereą. Odbudował Sepforis, a na południowo-wschodnim brzegu Jeziora Genezaret wzniósł Tyberiadę. Poślubił córkę władcy sąsiedniego państwa Nabatejczyków, lecz szybko rozwiódł się z nią, by ożenić się z Herodiadą – żoną swego brata, Filipa (związek ten potępił Jan Chrzciciel). W 39 r. ponaglany przez żonę udał się do Rzymu, aby prosić o tytuł królewski. Znalazł się jednak na wygraniu w Galii, a jego terytorium cesarz Kaligula oddał Agryppie I, bratu Herodiady.
     W 41 r. Agryppa I złączył pod swoją władzą wszystkie części dawnego królestwa Heroda Wielkiego. Aby przypodobać się Żydom, prześladował chrześcijan (m.in. skazał na śmierć Jakuba, brata Jana). Zmarł cztery lata później w Cezarei. Jego syn Agryppa II nie odziedziczył królestwa po ojcu, gdyż Klaudiusz ponownie poddał Palestynę władzy prokuratora. Otrzymał tylko Chalkis, które wymienił w 53 r. na dawną tetrarchię Filipa wraz z Abileną. Sprawował nadzór nad Świątynią z prawem wyznaczania arcykapłana. Pozostał wiernym poddanym Rzymu podczas powstania żydowskiego w latach 66-70, przyczyniając się do jego stłumienia. Zmarł na przełomie 92 i 93 r. jako ostatni z dynastii herodiańskiej.<powrót

242 Spis paragrafów

Nr. 243  Żydzi pod rzymskim panowaniem
 
Rzymscy prokuratorzy pojawili się na terenie Palestyny ok. 6 r. przed Chr., kiedy Oktawian August pozbawił władzy Archelaosa (syna Heroda Wielkiego) i oddał jego terytorium pod władzę legata Syrii.
     Prokurator miał do dyspozycji wojsko, gdyż jego zadaniem było zapewnienie pokoju na podległym mu terytorium. W Palestynie uprawnienia prokuratora obejmowały również mianowanie arcykapłana, dzięki czemu mógł on wywierać wpływ na życie religijne Żydów. Rezydował w Cezarei Nadmorskiej, ale na czas wielkich świąt przenosił się do Jerozolimy, aby zapobiec ewentualnym rozruchom.
     Pismo święte wspomina o Poncjuszu Piłacie (26-36 po Chr.), który wydał wyrok skazujący na Jezusa z Nazaretu, oraz o Antoniuszu Feliksie (52-60 po Chr.) i Porcjuszu Festusie (60-62 po Chr.), którzy brali udział w procesie św. Pawła.
     Rzymska obecność w Palestynie była naznaczona aktami przemocy i nadużywaniem władzy. Prokuratorzy byli przekupni, cesarz nakładał na prowincje wysokie podatki, których ściąganiem zajmowali się celnicy. Rządy Rzymian budziły opór i niezadowolenie potęgowane mesjanistycznymi oczekiwaniami, które doprowadziły do dwóch powstań narodowowyzwoleńczych.
     Pierwsze powstanie żydowskie wybuchło w 66 r. Prawdopodobnie zostało ono sprowokowane przez ostatniego z rzymskich prokuratorów Palestyny – Gesjusza Florusa (64-66 po Chr.). Chcąc ukryć przed cesarzem swoje oszustwa podburzył Żydów do buntu. Mimo prób zapobieżenia powstaniu podejmowanych przez Agryppę II, zeloci jawnie wystąpili przeciw Rzymianom. Wyzwolili Jerozolimę pokonując zaskoczonych najeźdźców. Zgubiła ich jednak wewnętrzna niezgoda i podziały.
     Do stłumienia powstania Neron wysłał do Palestyny swego najbardziej doświadczonego wodza, Wespazjana. Pozwolił on Żydom wyniszczyć się wzajemnie. Kiedy po śmierci Nerona okrzyknięto go cesarzem, wrócił do Rzymu, a jego dzieła dokończył syn Tytus. W sierpniu 70 r. Tytus wkroczył na czele swych legionów do Jerozolimy, po czym zdobył twierdze Herodium i Macherus. Ostatnim bastionem powstańców była Masada, forteca położona nad Morzem Martwym. Jej zdobycie w 73 r. położyło kres powstaniu. Palestyna stała się odrębną prowincją cesarską rządzoną przez legata.
     W 130 r. cesarz Hadrian kazał odbudować Jerozolimę (miała ona nosić nazwę Aelia Capitolina), a na miejscu Świątyni wznieść świątynię Jowisza Kapitolińskiego. Decyzja ta, połączona z dekretem zakazującym obrzezania, stała się bezpośrednią przyczyną kolejnego powstania. Na jego czele stanął Szymon Bar-Kochba. Powstańcy przez dwa lata okupowali Jerozolimę, a następnie podjęli walkę na południe od miasta na terenie Pustyni Judzkiej. Tam też, w okolicy Beter, rozegrała się w 135 r. bitwa, która zdecydowała o upadku powstania. Rzymianie zniszczyli wiele miast, a buntowników deportowali jako niewolników. Po klęsce Żydów Hadrian zakazał im wstępu na teren Judei oraz kontynuował przebudowę świętego Miasta.

<powrót

243 Spis paragrafów

Nr. 244  Religijne i społeczne tło wydarzeń nowotestamentowych
 
 W okresie dominacji rzymskiej w Palestynie mieszkało ok. pół miliona Żydów, zaś ok. 8 milionów przebywało w diasporze (stanowili 10% ludności całego imperium rzymskiego). Przynależność do narodu wybranego określały trzy kryteria: obrzezanie, posiadanie izraelskich przodków oraz przestrzeganie Tory, do czego przywiązywano wielką wagę. Prozelici, ludzie wykonujący zawody uznawane za nieczyste, dzieci z nieprawego łoża nie byli pełnoprawnymi obywatelami żydowskimi. W czasach przedchrześcijańskich Żydzi nawet nie spożywali posiłków wraz z poganami.
     Mieszkańcy Palestyny tworzyli typowe społeczeństwo patriarchalne. Rodzina, której głową był mężczyzna, stanowiła podstawową komórkę społeczną. Kobiecie przypadała rola podrzędna. Żydzi mieli wielkie poczucie przynależności do swej rodziny i szerzej – do narodu. Małżeństwa kojarzono zazwyczaj w obrębie tego samego klanu, dlatego wszelkie podziały społeczne wynikały nie ze struktury klasowej, ale właśnie z przynależności do danego rodu (pokolenia). Potomkowie Aarona np. byli kapłanami, a Lewiego (tzw. lewici) – pełnili niższe posługi w Świątyni Jerozolimskiej.
     Fakt bycia narodem wybranym przesądzał o teokratycznym charakterze organizacji społecznej Izraelitów. Rytm życia wyznaczała wiara w Jedynego Boga oraz związany z nią kult (modlitwy, ofiary, święta, pielgrzymki). Obraz społeczeństwa kształtowały stronnictwa i sekty religijne, których korzenie sięgały czasów machabejskich (II w. przed Chr.). Trzy najważniejsze to: saduceusze, faryzeusze i wywodzący się z nich radykalni esseńczycy. Najpóźniej, około 7 r. po Chr., powstało ugrupowanie narodowowyzwoleńcze zwane zelotami (gorliwcami). Ich dążenia polityczne doprowadziły do wybuchu pierwszego powstania żydowskiego i w konsekwencji do zburzenia Jerozolimy.
     Za sprawowanie kultu Bożego odpowiedzialni byli kapłani. Szczególne miejsce wśród nich zajmował arcykapłan. Początkowo urząd ten był dziedziczny i dożywotni, lecz w czasach rzymskich wyznaczanie i odwoływanie arcykapłana leżało w gestii prokuratora. Do zadań najwyższego kapłana należało składanie ofiar (raz w roku mógł on wejść do Świętego Świętych w Świątyni jerozolimskiej) oraz wyjaśnianie Prawa. Przewodniczył on również Sanhedrynowi, czyli Wysokiej Radzie. Przełożeni kapłanów i najwyżsi kapłani byli członkami jerozolimskiej arystokracji kapłańskiej. Wywodzili się zazwyczaj ze stronnictwa saduceuszy. Stopień niższy w hierarchii kapłańskiej stanowili kapłani podzieleni na 24 sekcje (klasy), które kolejno pełniły przez tydzień (oraz w czasie trzech świąt, podczas których obowiązywała Żydów pielgrzymka do Jerozolimy) służbę w Świątyni. Kapłana, który składał wówczas ofiarę kadzenia, wyznaczano drogą losowania. Lewici stanowili rodzaj niższego duchowieństwa. Do ich zadań należało przygotowywanie ofiar, pobieranie dziesięcin, pełnienie służby w straży świątynnej oraz zajmowanie się muzyką.
     Kiedy w 70 r. Tytus zburzył Jerozolimę, skończył się okres kultu związanego ze Świątynią. Wywołało to potrzebę położenia kresu podziałom między Żydami. Grupa rabinów-faryzeuszy zebranych w Yawne opracowała jeden kalendarz liturgiczny, ujednoliciła kult w synagogach i ustaliła kanon Biblii Hebrajskiej. Odtąd judaizm trwał w wersji faryzejskiej. Inne grupy powoli zanikły.<powrót

244 Spis paragrafów

Nr. 245  Oczekiwania mesjańskie
 
W Biblii Hebrajskiej tytuł mesjasza (pomazańca) stosowano do królów, którzy byli wprowadzani na tron i otrzymywali władzę przez obrzęd namaszczenia. Dzięki temu obrzędowi stawali się pomazańcami Pańskimi. Prawdopodobnie namaszczano również proroków.
     Wzorem Dawida namaszczenie obowiązywało wszystkich królów przedwygnaniowego Izraela, choć nie wszyscy spełnili pokładane w nich nadzieje. Z biegiem czasu zaczęto idealizować Dawida jako władcę. Pamięć o nim odgrywała coraz większą rolę po podziale monarchii na część południową i północną. W północnej wiele razy dochodziło do zamachów stanu i zmian dynastycznych. W południowej rządy sprawowali potomkowie Dawida, w czym doszukiwano się owocu obietnicy Bożej danej Dawidowi za pośrednictwem proroka Natana, że sam Bóg zbuduje mu dom (dynastię).
     Z czasem tytuł pomazańca przestał się odnosić do arcykapłanów i proroków, a zaczął być stosowany do Dawida i jego potomstwa. Wzmogły się oczekiwania na króla podobnego do Dawida, wiązane m.in. z Jozjaszem i jego reformą (druga połowa VII w. przed Chr.). Wygnanie babilońskie położyło kres nadziejom na trwałość rządów dynastii Dawidowej (po powrocie z wygnania potomkowie Dawida nie wrócili już do sprawowania władzy królewskiej w Izraelu). Oczekiwania mesjańskie coraz bardziej szły w kierunku eschatologicznym. Z jednej strony były to wspomnienia o idealizowanym, historycznym Dawidzie, z drugiej natomiast oczekiwanie na radykalnie nowe działanie Boże. Nadzieje te znajdowały wyraz w psalmach.
     Oczekiwany Mesjasz miał być wyjątkowym narzędziem zaprowadzenia sprawiedliwości Bożej na ziemi. Miał posiadać pełnię darów Bożych i cnót. Jego panowanie miała cechować wieczna sprawiedliwość, bezpieczeństwo i pokój. W tej wizji pobrzmiewały reminiscencje o cudownym wybawieniu z Egiptu, które przeobraziło lud niewolników w naród cieszący się własną ziemią i pomyślnością.
     Podstawą oczekiwań mesjańskich było przekonanie, że Bóg jest Panem dziejów i może skutecznie zmieniać bieg ludzkiej historii. Prorocy Ezechiel i Jeremiasz zapowiadali, że Bóg sam zawrze nowe „przymierze pokoju” możliwe dzięki przemianie ludzkiego serca.
     W okresie wygnania babilońskiego w nadziejach mesjańskich pojawił się wątek Mesjasza cierpiącego. Jego ślady można odnaleźć w Psalmach (Ps 22; 55; 88), w obrazie Mojżesza, a szczególnie w nauczaniu anonimowego proroka z okresu wygnania babilońskiego nazywanego Deutero-Izajaszem (Cztery Pieśni o Słudze Pańskim). Pogląd, że cierpienie ma szczególną wartość zbawczą i zadośćczyniącą, ma źródło w Torze (Mojżesz po grzechu Izraelitów, jakim było zbudowanie złotego cielca, wstawił się za nimi do Boga, prosząc o przebaczenie lub ukaranie jego samego – nie szukał własnej chwały, lecz był gotowy umrzeć za powierzony sobie lud). Zapowiedzi Mesjasza cierpiącego były jednak nie do przyjęcia dla Żydów wyobrażających sobie interwencję Bożą jako wielkie zwycięstwo, czytelny znak mocy Boga.
     Polemiczne nastawienie Żydów wobec chrześcijaństwa stało się powodem rezygnacji z wielu wątków, które stanowiły integralną część świętej Tradycji. Mesjasz przestał być postacią indywidualną, a jego cechy zaczęto odnosić do Izraela jako narodu.<powrót

245 Spis paragrafów

Nr. 246  Jezus a oczekiwania mesjańskie
 
 Świadomość, że Jego życie stanowi wypełnienie nadziei mesjańskich towarzyszyła Jezusowi od początku publicznej działalności. Ujawniło się to już w pierwszym wystąpieniu w synagodze w Nazarecie. Nauczanie i czynione znaki potwierdzały Jego mesjańską godność. Jednocześnie Jezus wprost zadał swym uczniom pytanie, za kogo Go uważają ludzie i za kogo uważają Go oni sami.
     Jezus nigdy nie nadawał sobie tytułów mesjańskich takich jak Syn Dawida czy Mesjasz. Jeśli ktoś Go tak nazywał, nie przeczył, ale tłumaczył, jak należy rozumieć tę godność. Sam utożsamiał się z Synem Człowieczym, odcinając się od oczekiwań o zabarwieniu politycznym.
     Imię „Syn Człowieczy” nosi tajemnicza postać z Księgi Daniela. Jak wskazuje kontekst, chodzi tam o konkretną osobę o cechach mesjańskich, która jest wysłańcem Jahwe i stworzy królestwo Boże trwające na wieki. Syn Człowieczy jest również wspomniany w apokaliptyce żydowskiej, nigdzie jednak nie ma mowy o jego ziemskim pochodzeniu ani o jego zbawczym i zastępczym cierpieniu.
     Tytuł ten występuje w Ewangeliach w dwóch kontekstach: eschatologicznym i jako nawiązanie do Pieśni o Cierpiącym Słudze Jahwe. Jezus, odpowiadając arcykapłanowi, identyfikuje się z tajemniczą postacią Syna Człowieczego z Księgi Daniela, podkreślając swą transcendencję i łączność z Bogiem. Ma do wypełnienia misję, której istotnym elementem będzie sąd nad światem. Jednocześnie używa tego tytułu zapowiadając swoją mękę, śmierć i zmartwychwstanie. Tłumaczy uczniom, że Syn Człowieczy ma do wypełnienia na ziemi misję, która będzie wymagać upokorzenia. Występuje tu wyraźnie idea substytucji i ekspiacji, utożsamienie chwały, potęgi i transcendencji z poniżeniem, służbą, cierpieniem i śmiercią.
     Takie rozumienie idei mesjańskiej było nie do przyjęcia dla Żydów współczesnych Jezusowi. Zastępcza śmierć Syna Człowieczego nie dawała się pogodzić z mesjanizmem narodowym (dlatego też Żydzi nigdy nie łączyli postaci Syna Człowieczego z Cierpiącym Sługą Jahwe).
     Prawda ta była trudna do przyjęcia nawet dla apostołów. Przykładem może być epizod z uczniami zdążającymi do Emaus, którzy w rozmowie ze spotkanym Jezusem wyrażają swoje nie spełnione nadzieje. Zmartwychwstały wyjaśnił im jak należy rozumieć zapowiadające Go proroctwa.
     Zmartwychwstanie ostatecznie ukazało i potwierdziło rzeczywistą tożsamość Jezusa. Stało się światłem, które ukazało sens wszystkich oczekiwań i nadziei, a zarazem stanowiło radykalną nowość działania Bożego. Zastępcze cierpienie Mesjasza stało się zadośćuczynieniem za „grzech świata”.<powrót

246 Spis paragrafów

Nr. 247  Chronologia życia Jezusa
 
 Historyczność osoby Jezusa nie budzi wątpliwości. Poza Ewangeliami wspomina o Nim również kilku autorów łacińskich z II w. po Chr. (Pliniusz, Tacyt i Swetoniusz) oraz żydowski historyk Józef Flawiusz. Wzmianki o Jezusie można odnaleźć także w Talmudzie. Mimo to ustalenie dokładnych dat życia Jezusa z Nazaretu jest w zasadzie niemożliwe.
     Jezus urodził się za panowania Heroda Wielkiego. Herod zmarł w 4 r. przed oficjalnie przyjmowanym początkiem ery chrześcijańskiej. Mateusz wspomina w swojej Ewangelii, że zazdrosny o swój tron i bojąc się zapowiadanego Mesjasza, kazał zabić dzieci do lat dwóch. Jeśli doda się do tego czas przebywania świętej Rodziny w Egipcie, okaże się, że Chrystus urodził się ok. 6-7 r. przed powszechnie przyjmowanym początkiem ery chrześcijańskiej.
     Wprawdzie Łukasz wspomina o spisie ludności zarządzonym przez Oktawiana Augusta, jednak na tej podstawie nie można ściślej określić daty narodzenia Jezusa. Tertulian sugeruje, że spis o którym wzmiankuje Łukasz, odbył się, kiedy legatem był Sencjusz Saturnius (8-6 r. przed Chr.). Na podstawie inskrypcji z Tivoli oraz Antiochii Pizydyjskiej dowiedziono, że Kwiryniusz, zanim został legatem Syrii (4-1 r. przed Chr.), miał uprawnienia do przeprowadzenia spisów. Być może więc on był wykonawcą zarządzenia wydanego przez legata. Zatem Jezus urodził się między 8 a 4 r. Najbardziej prawdopodobny jest 7 lub 6 r. przed Chr. Ten paradoks chronologiczny stanowi rezultat błędu, jaki w połowie VI w. popełnił mnich Dionizy Mały.
     Poza kilkoma epizodami przytoczonymi przez Mateusza i Łukasza, nie znamy szczegółów dotyczących dzieciństwa Jezusa. Lukę tę próbują wypełnić liczne apokryfy Nowego Testamentu (np. Ewangelia Tomasza, Ewangelia arabska o dzieciństwie Jezusa), jednak nie mają one wartości historycznej.
     Dużo więcej informacji przekazanych w Ewangeliach dotyczy publicznej działalności Jezusa. Jej początek datuje się na podstawie działalności Jana Chrzciciela, który jak twierdzi Łukasz, zaczął nauczać w piętnastym roku panowania cesarza Tyberiusza, czyli na przełomie 27 i 28 r. Zatem Jezus rozpoczął działalność w 28 r. Z tekstów trzech pierwszych Ewangelii można wnioskować, że działalność ta trwała nie dłużej niż rok. Czwarta Ewangelia, rozróżniając wyraźnie trzy święta Paschy, rozszerza ją na okres ponad dwóch lat.
     Problem stanowi również określenie daty śmierci Jezusa. Ewangeliści są zgodni co to tego, że nastąpiła ona w dzień przygotowania szabatu (czyli w piątek). Skojarzenie dnia tygodnia z dniem miesiąca umożliwiłoby wskazanie najbardziej prawdopodobnej daty rocznej. W przypadku dnia miesiąca relacje ewangelistów nie są jednak tak jednoznaczne. Najbardziej prawdopodobny wydaje się 14 dzień miesiąca nisan według kalendarza hebrajskiego. 14 nisana wypadał w piątek w latach: 27, 30 i 33. Biorąc pod uwagę, że publiczna działalność Jezusa rozpoczęła się ok. 28 roku i trwała nieco ponad dwa lata, można przyjąć, że Jezus zmarł 14 nisana (7 kwietnia) 30 r.<powrót

247 Spis paragrafów

Nr. 248 Zanim powstały Księgi
  
Księgi święte nie stały u początków wiary narodu Bożego wybrania, lecz z tej wiary wyrosły i nią się karmiły. Zanim pojawiły się pierwsze z nich, Izrael miał za sobą długie dzieje zażyłości z Bogiem, ale i sprzeniewierzania się Bożym przykazaniom. Przez całe stulecia Izraelici byli „narodem Tradycji”.
     Nie istniała jeszcze żadna księga święta, a już następowały po sobie pokolenia wierzących w Boga Jedynego, którzy żyli, cierpieli i umierali z Jego imieniem na ustach. To, czego Bóg od nich żądał, znali przede wszystkim z pieczołowicie strzeżonej tradycji przechowującej pamięć o spotkaniach z Bogiem wielkich bohaterów wiary. Abraham, Izaak czy Jakub nie pozostawili żadnego zapisu i prawdopodobnie w ogóle nie znali sztuki pisania, a przecież pamięć o nich przetrwała i była bardzo żywa. Nieco inaczej było z Mojżeszem, który otrzymał staranne wychowanie i wykształcenie. Ale nie Mojżesz jest autorem Pięcioksięgu (Tory), który w tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej nosi jego imię. Nazwa „Pięcioksiąg Mojżesza” odzwierciedla świadomość, że w księgach znalazło się tworzywo, którego początki i charakter są mocno związane z osobą i czynami Mojżesza. Ich fundament stanowi przymierze, które zawarł on z Bogiem na Synaju, a następnie zaszczepił jego zasady ludziom, których prowadził do granic Ziemi Obiecanej.
     Zbieraniu i opracowaniu przekazów sprzyjały dyskusje podejmowane w bramach miejskich, które w starożytności były miejscami spotkań i rozstrzygania spraw spornych stosownie do ustalonej tradycji prawniczej i norm etycznych. Ważnym elementem przekazu i kształtowania się tradycji była również rodzina, w której opowiadano o czynach przodków i niezapomnianych zdarzeniach o wydźwięku religijnym. Okazją do kultywowania Tradycji były święta religijne i rodzinne. Ta popularna część Tradycji była dopełnieniem jej oficjalnego, normatywnego trzonu akceptowanego i strzeżonego w kręgach przywódców religijnych.
     Przekaz ustny poprzedził wszelkie zapisy. Naród żył Tradycją, tworzył ją, aż w końcu ją spisał. Charyzmat natchnienia przypadł w udziale nie tylko tym, którzy dokonali ostatecznego zapisu, lecz ogarniał cały naród wybrany, zaś w jego obrębie szczególnie te kręgi i osoby, które były odpowiedzialne za czystość wiary i praktyk religijnych. Działalność pisarzy była ukoronowaniem wiary wielu pokoleń, a zarazem początkiem nowych nurtów przeżywania Boga karmiących się bogactwem treści utrwalonym w księgach biblijnych.
     Cztery główne nurty świętej Tradycji (jahwistyczny, elohistyczny, deuteronomiczny, kapłański), rozpoznane dzięki żmudnym badaniom specjalistów, dowodzą, że myślano, opowiadano i uczono o Bogu na wiele sposobów. Biblia jest daleka od rygoryzmu i sztywności właściwej podręcznikom teologii, stanowi zapis żywej wiary. Wyrosła z wiary i miała rodzić wiarę, czyli powstawała dla wiary. Kryterium uwzględniania poszczególnych składających się na nią tradycji było wierne odzwierciedlenie wszystkiego, cokolwiek ważnego wydarzyło się między Izraelem a Bogiem. Członkowie narodu wybranego mieli korzystać z zasobów tej zbiorowej pamięci tak skutecznie, aby przybliżało ich to do Boga.<powrót

248 Spis paragrafów

Nr. 249  Nurty najstarszej Tradycji Izraela

W ramach Świętej Tradycji Izraela znalazło miejsce wiele tradycji nawiązujących do wybitnych osobistości, do niezwykłych wydarzeń i czynów oraz pielęgnujących szczegółowe pouczenia i wskazania religijno-etyczne. Wszystkie kształtowały się w toku ustawicznej konfrontacji wiary monoteistycznej z politeistycznymi wierzeniami i kulturami ludności kananejskiej oraz poglądami i praktykami narodów ościennych. Część tradycji dotyczyła pojedynczych epizodów z życia wielkich bohaterów wiary, jak Abraham, Mojżesz czy Samuel, a także ich najbliższego otoczenia – rodziny lub szczepu. Inne zrodziły się na kanwie tych samych wydarzeń lub biografii, były jednak poddawane interpretacji, zaś jej kierunek i rodzaj zależały od potrzeb środowiska, którego własność stanowił dany przekaz. Umacnianiu pewnych wątków tradycji sprzyjały obchodzone w cyklu rocznym święta.
     W każdej tradycji dochodziły do głosu nie tylko wspomnienia tego, co się niegdyś wydarzyło, lecz i doświadczenia potomnych. Jakkolwiek nie zawsze istniała możliwość wyrażenia wprost własnych doświadczeń i przemyśleń religijnych, znajdowały one odbicie w dołączanych ocenach, aluzjach, etymologiach, regułach postępowania, a także w doborze i zestawianiu różnych przekazów.
     Pojęcie Tradycji odnosiło się do ustalonej i ogólnie akceptowanej zawartości orędzia religijnego z jego faktami, tematami i motywami. Tradycje natomiast stanowią sposób przekazu treści tego orędzia, dopuszczając spore zróżnicowania formalne. Święta Tradycja była skarbcem wielu tradycji składających się na dynamiczny proces wyznaczający życie Ludu Bożego. Do skarbca Tradycji mogły wejść tradycje, które pozostawały w zgodzie z jej zasadniczą orientacją, a dzięki odmienności szczegółów wnosiły nowe i godne uwagi aspekty. Wszystkie tradycje spełniające ten warunek zostały uwzględnione podczas spisywania ksiąg świętych (szczególnie Tory). Rezultatem są pewne powtórzenia, dopowiedzenia, objaśnienia, a czasem rozbieżności i niekonsekwencje. Chociaż różnice bywają znaczne (por. np. opis stworzenia człowieka wg tradycji jahwistycznej i elohistycznej ), Biblia wiernie przechowała wszystkie główne nurty tradycji, co świadczy, że w różnicach nie widziano powodów do zbytniego niepokoju ani wyłączności jednych kosztem innych. Nie chodziło wszak o ściśle historyczną rekonstrukcję, lecz o sprostanie potrzebom wierzących, którzy z pamięci o przeszłości uczynili podstawę przeżywania teraźniejszości i kształtowania przyszłości.
     Pojemna rozpiętość najstarszej Tradycji izraelskiej wiązała się z wielością miejsc kultu religijnego i bogactwem jego form. Tym też tłumaczy się fakt, że Tradycja północy różniła się od Tradycji południa. Od początku obecności Izraelitów w Ziemi Świętej dawały o sobie znać rozmaite odrębności między jednym a drugim rejonem. Zaznaczyły się one już w czasach Jozuego, a pogłębiły w okresie sędziów. Wprawdzie zostały w pewnym stopniu przezwyciężone w latach zjednoczonej monarchii, czyli za rządów Dawida i Salomona, ale ujawniły się wyraźnie również po jej podziale w 930 r. przed Chr. Stan politycznego i religijnego podziału narodu nie pozostał bez wpływu na tradycje pielęgnowane w dwóch rejonach kraju. Jego świadectwem są dwa równocześnie powstające, najstarsze nurty świętej Tradycji: elohistyczny (E), pochodzący z północy, oraz jahwistyczny (J), ukształtowany na południu. Nie znamy ich pierwotnej postaci, chociaż uczeni ciągle podejmują żmudne i dyskusyjne próby rekonstrukcji tworzywa, które się na nie składało.
     Dwa najstarsze nurty zostały ubogacone i rozszerzone o elementy tradycji kapłańskich (P), przekazywanych w sąsiedztwie Świątyni jerozolimskiej. Czwartym nurtem były tradycje deuteronomiczne (D).
     Wszystkie przekazy tworzące poszczególne nurty Tradycji Izraela były mocno osadzone w zbiorowej pamięci o wyjściu z Egiptu, „domu niewoli” i zawarciu przymierza z Bogiem. Chociaż niektóre nurty przechowały bezcenne wspomnienia o tym, co się wydarzyło wcześniej, sięgające okresu patriarchów i „zejścia do Egiptu”, fundamentem zbiorowej pamięci Izraelitów stało się wybawienie i konsolidacja pod wodzą Mojżesza.<powrót

249 Spis paragrafów

Nr. 250 Zapisy tradycji ustnej

 Wygnanie babilońskie (lata 587-539 przed Chr.), choć początkowo oznaczało koniec istnienia Izraela jako narodu, okazało się w istocie czasem błogosławionym. Zastanawiając się nad okolicznościami, przebiegiem i przyczynami niszczycielskiej zagłady, Izraelici podjęli wnikliwy obrachunek z przeszłością. W ślad za tym szła refleksja nad całym dziedzictwem duchowym. Trudne położenie narodu wyzwoliło niepospolitą energię zdolną wyraziście ukazywać blaski i cienie przeszłości, rzetelnie oceniać zdarzenia, a także dociekać prawdziwych przyczyn zaistniałej sytuacji.
     Znękanym wyznawcom Jahwe była potrzebna teologia dziejów, w której, zgodnie z napomnieniami proroków, rozstrzygający głos zostałby przyznany Bogu. Stało się jasne, że katastrofa nie była przypadkową czy niezrozumiałą klęską Izraela, lecz wydarzeniem, w którym skumulowały się i mściły błędy i zaniedbania przeszłości. Zrozumiano, że rozpacz nie jest wyjściem, że z klęski wygnania można i trzeba uczynić początek ukierunkowanego ku przyszłości procesu oczyszczania narodu i jednostek.
     Podobne przemyślenia i obrachunki podejmowano wcześniej i to dosyć często. Zadanie reinterpretacji przeszłości prawie w każdym pokoleniu brali na siebie prorocy, zaś przed nimi sędziowie i Mojżesz. Tym razem jednak nowy był wymiar, charakter i zasięg wielkich narodowych rekolekcji. Ich zaczynem było dzieło odnowy rozpoczęte pod koniec VII w. przez Jeremiasza, a kontynuowane z początkiem VI w. przez Ezechiela. Nieznany z imienia prorok albo krąg prorocki pielęgnujący nauki Izajasza (VIII w. przed Chr.) w połowie VI w. przed Chr. dopełnił dzieła odnowy.
     Dramatyczne położenie Izraelitów sprawiło, że nie mogli oni dłużej polegać na tradycji ustnej. W warunkach wygnania, z dala od własnej ziemi i Miasta świętego, nastąpiło opracowanie łączonych już poprzednio i harmonizowanych tradycji: jahwistycznej i elohistycznej. Zamierzchłe przekazy, powtarzane przez stulecia i ubogacane elementami nowych przeżyć i doznań, doczekały się też połączenia z treściami, które przyniosła reforma deuteronomiczna podjęta za czasów Jozjasza.
     Trud gruntownego opracowania i utrwalenia przekazów na piśmie zawdzięczamy przede wszystkim kapłanom i ludziom bardzo blisko z nimi związanym. Do wygnania babilońskiego byli oni zajęci głównie sprawowaniem kultu w Świątyni jerozolimskiej, ale już wtedy skrupulatnie troszczyli się o ustrzeżenie przebogatego dziedzictwa duchowego Izraela. W nowych warunkach, wykorzystując tradycje kapłańskie, w ich świetle poddali starannej obróbce wszystkie znane sobie przekazy, czerpiąc je zresztą nie tylko ze skarbca rodaków, lecz i od sąsiadów oraz adaptując tak, by jak najlepiej służyły wyrażeniu wiary monoteistycznej. W takim klimacie pojawiły się księgi, które złożyły się na najstarsze części Biblii. Do czasu wygnania nośnikiem wiary była pamięć i słowo. Również prorocy byli przede wszystkim „sługami słowa”. W okresie niewoli nacisk został przeniesiony na zapisy, staranie opracowane, pilnie strzeżone i normatywne dla wiary.<powrót

250 Spis paragrafów

Nr. 251  Powstanie Pięcioksięgu
  
Dokładne ustalenie czasu, miejsca i środowiska, w jakim powstały pierwsze księgi Biblii jest bardzo trudne. Tradycyjna nazwa zbioru otwierającego Stary Testament – Pięcioksiąg Mojżesza – sugeruje, że jego autorem jest Mojżesz. Oznaczałoby to, że księgi te pochodzą z XIII w. przed Chr. Jednak już od Sredniowiecza podawano to w wątpliwość.
     W Pięcioksięgu (zwanym przez Żydów Torą) nie ma żadnej wzmianki o jego autorze. Całość zbioru, który otwiera umieszczona na początku Księgi Rodzaju opowieść o stworzeniu świata i człowieka, kończy się opisem śmierci Mojżesza, który nie mógł wyjść spod jego pióra. Co więcej, w orędziu proroków, którzy działali przed wygnaniem babilońskim, nie ma nawiązań do Pięcioksięgu, co byłoby nie do pomyślenia, gdyby ten zbiór już istniał w ich czasach. Porównując Pięcioksiąg z informacjami zawartymi w Biblii, stwierdzamy, że w opisach dokończonej w 622 r. przed Chr. reformy Jozjasza mówi się wprawdzie o odnalezieniu „Księgi Prawa”, ale nie Prawa Mojżesza, zaś fakt, że szybko zostało ono odczytane królowi, a potem ludowi pozwala wnosić, że nie mógł to być Pięcioksiąg stanowiący obszerne dzieło.
     Wiele do myślenia daje też język i styl pism składających się na pierwsze pięć ksiąg Starego Testamentu. Zostały one napisane piękną i rozwiniętą hebrajszczyzną, wyraźnie różniącą się w pisowni i słownictwie od tej, którą znamy z tzw. Pieśni Debory (Sdz 5; połowa XI w. przed Chr.). Również szczegóły dotyczące przybytku, w którym Izraelici oddawali chwałę Bogu, oraz sprawowania kultu odzwierciedlają doświadczenia nabyte w Świątyni jerozolimskiej. Wszystkie te argumenty przemawiają przeciw bezpośredniemu Mojżeszowemu autorstwu zbioru, który w Biblii nosi jego imię.
     Pięcioksiąg nie mógł powstać przed 622 r. przed Chr. ani natychmiast po reformie Jozjasza, bo burzliwe wydarzenia u schyłku istnienia Państwa Południowego nie sprzyjały tak rozległej działalności pisarskiej. Położenie Izraelitów stało się jeszcze bardziej dramatyczne w pierwszych dekadach VI w. przed Chr., kiedy przeżyli oni pierwszą (597 r.) i drugą (587 r.) deportację oraz całkowitą utratę państwowości i zanik wielu tradycyjnych form i instytucji religijnych.
     Z drugiej strony powstanie Pięcioksięgu musiało poprzedzać schizmę między Żydami a Samarytanami, gdyż już w okresie schizmy był on normatywnym zbiorem prawd wiary i stanowił ich jedyną księgę świętą.
     Podczas reformy Ezdrasza treść Księgi Prawa Bożego odczytywano przez cały tydzień. Nie ulega więc wątpliwości, że był to Pięcioksiąg. Wydarzenie to miało miejsce w 444 r. przed Chr., z czego należy wnioskować, że najpóźniej w połowie V w. przed Chr. Pięcioksiąg był znany, przyjmowany i odczytywany jako Słowo Boże.
     Zatem utrwalenie Pięcioksięgu na piśmie nastąpiło między 570 a 450 r. przed Chr., czyli w okresie wygnania i odnowy powygnaniowej.<powrót

251 Spis paragrafów

Nr. 252  Konsekwencje powstania Pięcioksięgu
 
 W misternej konstrukcji literackiej Pięcioksięgu znalazły się tradycje sięgające osoby i dokonań Abrahama (poł. XIX w. przed Chr.) oraz pozostałych patriarchów, doprowadzone do śmierci Mojżesza (poł. XIII w. przed Chr.), czyli obejmujące około sześciuset lat. Mniej więcej przez następne sześćset lat krążyły one w przekazie ustnym, rozważane i wzbogacane doświadczeniami, wiarą i mądrością każdego nowego pokolenia Izraelitów. W całym zbiorze naród wybrany otrzymał spójną teologię dziejów, obejmującą prehistorię ludzkości (Rdz 1-11), własną prehistorię, czyli wizję okresu zanim zaistniał jako naród (Rdz 12-50), a także narodziny i okrzepnięcie swojej historii (Wj-Pwt). Zadna starożytna cywilizacja nie stworzyła podobnej syntezy teologiczno-historycznej. Zadna nie przywiązywała takiego znaczenia do przeszłości jak biblijny Izrael.
     Kiedy dokonano zapisu świętej Tradycji, nowo powstałe teksty stały się w dużej mierze substytutem świątyni. Naród z dala od własnej ziemi nie mógł wyrazić wiary we wcześniej przyjętych i utrwalonych formach, takich jak pielgrzymki, składanie ofiar czy modlitwa w świątyni. Już wcześniej związki między kultem i modlitwą stawały się luźniejsze (wierni rzadko pielgrzymowali do Miasta Świętego, a Boga czcili w lokalnych sanktuariach).
     Po zburzeniu świątyni modlitwa jeszcze wyraźniej nabrała niezależnej wartości, bez bezpośredniego związku z sanktuariami i ofiarami. Tak tworzyły się podwaliny pod instytucję synagogi. Odbudowa świątyni jerozolimskiej została na dobre podjęta dopiero w jakiś czas po powrocie z wygnania, zaś jej konsekracja i pełne przywrócenie służby Bożej odbyły się w 515 r. przed Chr. Pięcioksiąg, który w tym okresie był poddawany ostatecznej redakcji, najpierw zastąpił świątynię, zaś po jej odbudowie znacznie zredukował jej rolę. Znamienne, że w opisie obchodów święta Namiotów (Ne 8-9), którym w 444 r. przed Chr. przewodniczył kapłan Ezdrasz, jest mowa o modlitwie i czytaniu Tory (Pięcioksięgu), tak jak to było i jest praktykowane na zgromadzeniach synagogalnych, bez związku z kultem sprawowanym przez kapłanów. Powstanie Pięcioksięgu oznaczało zatem olbrzymie dowartościowanie ludzi świeckich, którzy odtąd stawali się jeszcze bardziej odpowiedzialni za poznawanie i praktykowanie wiary.
     Powstanie Pięcioksięgu stanowiło odpowiedź na dwie istotne potrzeby: potrzebę ocalenia duchowego dziedzictwa świętej Tradycji Ludu Bożego i potrzebę autorytetu. Dlatego pieczołowicie opracowywane księgi zostały przyjęte jako normatywne dla wiary. Oznaczało to ich kanonizację, czyli kres długiego etapu rozwoju Tradycji i uczynienie ze stanu wiary utrwalonego w księgach punktu oparcia i modelu dla przyszłości. W Tradycji zawsze istniało napięcie między uniwersalizmem, czyli postrzeganiem Boga jako Pana natury i dziejów ludzkości, a partykularyzmem, czyli świadomością wybrania Izraela oraz jego specyficznej roli i zadań. Zapis pozwolił uzyskać równowagę i jedność, tak iż obydwa aspekty są w nim obecne i harmonijnie połączone.
     Rola Pięcioksięgu rosła dzięki przepisywaniu i rozpowszechnianiu tekstu. Zapis nie był już przechowywany w świątyni, gdzie dostęp do niego mieli jedynie kapłani. Jego treści uczono każdego wyznawcę. Księgi święte miały zapoznać wszystkich Izraelitów ze szczegółami ich religii i wolą Bożą.<powrót

252 Spis paragrafów

Nr. 253  Profetyzm w Izraelu

  Nić tradycji prorockiej przeplata się w całych dziejach Izraela. Możemy wyróżnić cztery fazy profetyzmu odpowiadające głównym etapom historii Izraelitów. Faza pierwsza obejmuje czasy od Abrahama do Samuela, czyli okres od ok. 1850 do 1050 r. przed Chr. Profetyzmu jako takiego jeszcze wtedy nie było, jednak największe postacie nosiły wyraźne znamiona prorockie. Tytułem proroka uhonorowano nie tylko Mojżesza, ale nawet Abrahama. Także w działalności tzw. sędziów rozpoznajemy cechy profetyzmu, którego zadaniem było prostowanie dróg Izraelitów. Nierzadko byli to ludzie czynu zbrojnego, zaś ich zwycięstwa odczytywano jako skutek Bożej przychylności.
     Kiedy nie było już konieczności walki o przetrwanie fizyczne, zatroszczono się o skrystalizowanie tożsamości oraz oczyszczenie i uformowanie ducha narodu. Wraz z działalnością proroka Samuela (ok. 1050 r. przed Chr.) wkraczamy w fazę profetyzmu przedliterackiego, która trwała do połowy VIII w. przed Chr., czyli do wystąpienia Amosa. Biblia wymienia imiona 12 proroków z tych czasów. Najbardziej znani to Natan, Achiasz, Eliasz i Elizeusz. Wszyscy uchodzili za „mężów Bożych”, to jest ludzi pozostających w intymnej łączności z Bogiem, i byli otaczani czcią i szacunkiem.
     „Złoty wiek” biblijnego profetyzmu zapoczątkował Amos (ok. 760 r. przed Chr.). Jego orędzie zostało utrwalone na piśmie, co dało początek zjawisku „proroków-pisarzy”, czyli proroków literackich (nie wszyscy jednak samodzielnie i własnoręcznie utrwalali swoje przepowiadanie). Faza rozkwitu trwała do końca VI w. przed Chr., czyli do powrotu z wygnania babilońskiego. Na dwa i pół stulecia (lata ok. 760-500 przed Chr.) przypada działalność kilkunastu znakomitych proroków. Działali wtedy: Ozeasz, Micheasz, Izajasz, Sofoniasz, Jeremiasz, Nahum, Habakuk, Ezechiel, Abdiasz, Aggeusz, Zachariasz i Joel oraz kilka anonimowych postaci, których orędzie wiernie odtwarzało kierunki i charakter nauczania wielkich mistrzów, takich jak Izajasz, Jeremiasz czy Zachariasz.
     Na początku V w. zjawisko profetyzmu zaczęło wygasać, aż – pod koniec IV w. przed Chr. – miejsce proroków zajęli mędrcy, poświęcający się kopiowaniu i objaśnianiu ksiąg świętych. Z tego okresu pochodzi Księga Jonasza i Księga Malachiasza. Księga Daniela natomiast, zaliczana przez chrześcijan do zbioru proroków, jest jeszcze późniejsza; powstała w połowie II w. przed Chr.
     Objaśniające „słowo” proroków zawsze nawiązywało do znanych tradycji. Prorocy podejmowali jej najważniejsze wątki, przyglądając się im przez pryzmat zgodności z wymaganiami wiary monoteistycznej. Weryfikowali poszczególne tradycje i budowany na nich sposób życia, zaś ich refleksję włączano do skarbca świętej Tradycji, która uzyskiwała dzięki temu nową żywotność i siłę. <powrót

253 Spis paragrafów

Nr. 254  Prorocy Wcześniejsi
  
W tradycyjnym nazewnictwie hebrajskim zbiór występujący w Biblii po Pięcioksięgu nosi nazwę Nebiim riszonim, czyli Prorocy Wcześniejsi (lub: pierwsi). W terminologii współczesnych biblistów przyjęła się nazwa „deuteronomiczne dzieło historyczne”. Chodzi o Księgę Jozuego (Joz), Księgę Sędziów (Sdz), Pierwszą i Drugą Księgę Samuela (1 i 2 Sm) oraz Pierwszą i Drugą Księgę Królewską (1 i 2 Krl).
     Zbiór ten stanowi kontynuację syntezy dziejów wyłożonej w Pięcioksięgu. Całość obejmuje okres od decyzji o wejściu do Kanaanu podjętej przez Jozuego do katastrofy narodowo-religijnej zgotowanej przez Babilończyków i jej bezpośrednich skutków (prawie siedem wieków).
     Księgi składające się na to jednolite dzieło stanowią rezultat dojrzałego wykorzystania rozmaitych materiałów o dużej wartości historycznej, dostępnych pod koniec istnienia Państwa Południowego i w pierwszym okresie wygnania babilońskiego. Zostały one zebrane i uporządkowane przez krąg ludzi, którzy za rządów Jozjasza wprowadzali tzw. reformę deuteronomiczną (stąd nazwa „deuteronomiczne dzieło historyczne”). Różnorodne pod względem pochodzenia, treści i formy tworzywo zręcznie połączono i podporządkowano ściśle określonej koncepcji, uwzględniającej istnienie Boga i Jego opatrznościową obecność w dziejach Izraela. Zbiór jest jednym z owoców reformy.
     Dzieło autorów deuteronomicznych było przesiąknięte ideałami proroków przedwygnaniowych, którzy sprzeciwiali się synkretyzmowi i skażeniu wiary w jedynego Boga. W niewierności wobec Jahwe prorocy upatrywali najgłębszej i powtarzającej się przyczyny upadku religii, moralności społecznej, a nawet niepowodzeń polityki narodu wybranego.
     Prace nad zbiorem proroków wcześniejszych rozpoczęto prawdopodobnie jeszcze przed śmiercią Jozjasza (609 r. przed Chr.) i kontynuowano w latach, które poprzedziły niewolę babilońską. Zapis został ukończony wkrótce po 560 r. przed Chr., na co wskazuje zamykająca Drugą Księgę Królewską relacja o ułaskawieniu Jojakina w trzydziestym siódmym roku po uprowadzeniu go do niewoli (597 r. przed Chr.).
     Powszechnie uważa się, że zbiór proroków wcześniejszych powstał przed kanoniczną postacią Pięcioksięgu, a może nawet przyczynił się do zintensyfikowania prac nad nim. Pojawił się w pierwszym okresie wygnania, w czasie najbardziej dotkliwego rozgoryczenia i rozczarowania sytuacją narodu. W obliczu niemal totalnej katastrofy Izraelici otrzymali niezwykły religijny wgląd w dzieje, systematyzujący pradawne tradycje zgodnie z doktryną o Bożej odpłacie (wierność jest wynagradzana, zaś niewierność zawsze sprowadza sąd i karę). Celem tego przedsięwzięcia była odnowa wiary. Jednocześnie refleksja nad przeszłością zrodziła nadzieję zapowiadanego przez proroków odrodzenia. Pokazywała, że Bóg nie opuścił swojego ludu, lecz raz jeszcze dał mu poznać swoją sprawiedliwą i życiodajną obecność.<powrót

254 Spis paragrafów

Nr. 255  Prorocy Późniejsi
   
Określenie „prorocy późniejsi” (Nebiim acharonim) odnosi się do pism noszących w tytule imiona proroków-pisarzy żyjących między VIII a III w. przed Chr. W przeciwieństwie do pism należących do zbioru Proroków Wcześniejszych mniej jest w nich odniesień do przeszłości, a główny akcent został położony na prorocką krytykę teraźniejszości.
     Ich poczet otwierają dwaj prorocy – Amos i Ozeasz, których życie i nauczanie przypadło na ok. 760-750 r. przed Chr. Nieco później nauczali Micheasz i Izajasz. Księgi, które noszą ich imiona, powstawały stopniowo. Zawierają orędzie proroków zapisane tak, jak zostało zapamiętane, było przeżywane, adaptowane do nowych okoliczności i objaśniane przez kilka następnych pokoleń. Proces stopniowej kompozycji jest wyraźnie widoczny, zwłaszcza w przypadku Księgi Izajasza i Księgi Micheasza. Obie otrzymały kanoniczny kształt dopiero w VI w. przed Chr., zaś orędzie proroka Izajasza jest zawarte jedynie w pierwszej części dzieła noszącego jego imię (Iz 1-39). Pozostałe rozdziały pochodzą od anonimowego proroka albo proroków, którzy w dwa stulecia później działali i nauczali w duchu mistrza. Profetyzm osłabł za rządów bezbożnego króla Manassesa (lata 687-642) i jego syna Amona (lata 642-640). Był to czas powszechnego odstępstwa od wiary i wpływów obcych, asyryjskich kultów.
     U schyłku VII w., gdy upadała Asyria, a jej miejsce zajęła Babilonia, wystąpili prorocy Nahum i Habakuk, którzy skupili uwagę nie na stanie duchowo-religijnym rodaków, lecz na upadku asyryjskich ciemiężycieli. Niedługo później (587 r. przed Chr.) Jerozolima padła łupem Babilończyków i rozpoczęło się wygnanie babilońskie. Zanim doszło do zagłady, rodaków przygotowywał na nią prorok Jeremiasz, który działał aż do początków wygnania. Na obczyźnie dzieło Jeremiasza kontynuował Ezechiel, powołany w 592 r. Księga Jeremiasza i Księga Ezechiela oraz współczesnego Jeremiaszowi Sofoniasza zostały opracowane w VI w. przed Chr. w tym samym kręgu „stróżów Tradycji”, którzy utrwalili na piśmie nauczanie ich poprzedników.
     Tuż po zakończeniu wygnania babilońskiego działali Aggeusz i Zachariasz. Rozstrzygali dylematy, przed jakimi stanęli ci, którzy zdecydowali się na powrót do ziemi przodków. Księgi noszące imiona tych proroków powstały wkrótce potem. Pisemne opracowywanie ich nauk odbywało się znacznie szybciej, bo istniały „precedensy” takich poczynań. Zapisy zintensyfikowały działalność kolejnych proroków-pisarzy. Nadal też trwała adaptacja i aktualizacja, co poświadcza Księga Zachariasza, w której znalazły się zarówno wypowiedzi proroka Zachariasza, jak i nauczanie jego uczniów.
     Gruntowna przebudowa życia religijnego trwała w całym okresie perskim (lata 539-333). Wprawdzie nie pojawili się już prorocy tej miary co ci, którzy działali w okresie przedwygnaniowym, ale zapisy prorockiego orędzia przeznaczonego na nowe czasy znalazły się w Księdze Abdiasza, Joela, Jonasza i Malachiasza.
     Pod koniec okresu perskiego, czyli w drugiej połowie IV w. przed Chr., zjawisko profetyzmu wygasło. Proroków zastąpili mędrcy. Ich zadanie polegało na czytaniu, objaśnianiu i komentowaniu ksiąg świętych. Ważną rolę odgrywały dwa środowiska: synagoga i szkoła (midrasz). Dzięki opracowaniu i kanonizacji ksiąg świętych Izrael stał się narodem Księgi. Niestrudzone objaśnianie i komentowanie tych ksiąg uczyniło też z niego naród egzegezy biblijnej. Zamknięcie zbioru proroków późniejszych nastąpiło nie później niż w połowie III w. przed Chr.<powrót

255 Spis paragrafów

Nr. 256  Pisma
  
 Ostatnią część Biblii Hebrajskiej, najbardziej zróżnicowaną i najtrudniejszą do spójnego usystematyzowania, tworzy zbiór Pism (hebr. Ketubim), obejmujący 11 ksiąg spisanych w ostatnich stuleciach epoki przedchrześcijańskiej.
     Księgi zaliczane do Pism można podzielić na cztery grupy. Pierwszą stanowią dzieła o charakterze poetyckim, do których należą Księgi: Psalmów, Przysłów i Hioba. Wśród Pism są to dzieła bez wątpienia najstarsze. W Księdze Psalmów znalazły się utwory powstałe w X w. przed Chr., a nawet wcześniej, oraz późniejsze, z okresu wygnania babilońskiego i czasów przebudowy powygnaniowej. Łączy je wspólny kontekst liturgiczny, w którym powstały i były przekazywane. Psalmy to zapis modlitewnego nurtu życia Izraelitów. W Księdze Przysłów znalazła się mądrość Izraela oraz mądrość narodów i ludów ościennych, wyrażona w języku i kategoriach religii monoteistycznej. Księga Hioba podejmuje problem cierpienia niezawinionego. Wszystkie trzy stanowią rezultat długotrwałego gromadzenia doświadczeń i nauk, których aktualność i żywotność potwierdzały się przez wiele stuleci.
     Drugą grupę stanowią: Pieśń nad Pieśniami, Księga Rut, Lamentacje, Księga Koheleta i Księga Estery, obejmowane nazwą Pięciozwoju (Chamesz megillot). Również one pozostają w ścisłym związku ze środowiskiem liturgicznym. Każdą czytano podczas jednego z dorocznych świąt wyznaczających rytm życia religijnego Izraelitów.
     Do grupy trzeciej zalicza się Księgę Daniela, która w kanonie katolickim należy do ksiąg prorockich. Ponieważ jednak powstała ona dopiero w drugiej połowie II w. przed Chr., gdy wygasł już profetyzm i zbiór Proroków był zamknięty, w Biblii Hebrajskiej została dołączona do Pism.
     Grupę czwartą tworzą księgi o profilu historycznym: Pierwsza i Druga Księga Kronik oraz Księga Ezdrasza-Nehemiasza obejmująca epokę od stworzenia świata i człowieka do reform religijnych przeprowadzonych przez Ezdrasza i Nehemiasza w drugiej połowie V w. przed Chr. Anonimowy autor (lub autorzy) podjął w nim nowe przemyślenia nad przebiegiem i sensem dziejów Izraela, w większości oparte na Pięcioksięgu i deuteronomicznym dziele historycznym, dokonane pod kątem nowych potrzeb dla ludu Bożego. „Kronikarskie dzieło historyczne” zamyka Biblię Hebrajską, chociaż jego pisemne opracowanie nastąpiło wcześniej niż kilku innych ksiąg ze zbioru Pism.
     Większość ksiąg ze zbioru Pism przypisano postaciom z zamierzchłej przeszłości. Najpopularniejsze było odwoływanie się do Dawida (wiele psalmów), Salomona (kilka Psalmów, Księga Przysłów, Pieśń nad Pieśniami), Jeremiasza (Lamentacje), Daniela (Księga Daniela) i Ezdrasza (Księga Kronik oraz Księga Ezdrasza-Nehemiasza). Inne pisma pozostały anonimowe. Ponieważ proroctwo ustało, a wierzono, iż natchnioną księgę mógł napisać tylko prorok, autorstwo kilku ksiąg przesuwano znacznie wstecz. Jednak nawet z historycznego punktu widzenia nie była to praktyka fałszywa. Wiele ksiąg zawiera tworzywo bardzo starożytne, pomimo że ich spisania dokonano dużo później.<powrót

256 Spis paragrafów

Nr. 257  Kanon Biblii Hebrajskiej
 
  Święte Księgi wyrosły ze świętej Tradycji uzupełnionej wiarą religijną, wymogiem naśladowania Boga, rozbudowanymi wskazaniami etycznymi i prawnymi oraz kultem. Proces ich opracowywania był długi i złożony. Jest dziełem wielu ludzi i pokoleń.
     Utrwalona w zapisie wiara stała się normatywna dla potomnych, spadkobierców i dziedziców tych samych obietnic i tego samego przymierza. Potoczne rozumienie natchnienia ksiąg świętych zakłada dosłowne, wręcz materialne działanie Boga. Jednak wzgląd na faktyczny przebieg i naturę opracowania oraz zbierania w całość poszczególnych pism nakazuje w nich widzieć także rezultat różnorodnych uwarunkowań historycznych i rozmaitych aspektów społecznych.
     Biblia Hebrajska składa się z trzech części: Pięcioksięgu Mojżesza (Tory), dwuczęściowego zbioru Proroków (Nebiim riszonim i Nebiim acharonim) oraz zbioru Pism. Zestawienie tych zbiorów w jedną całość nastąpiło prawdopodobnie pod koniec pierwszej połowy II w. przed Chr., kiedy to księgom świętym zagroził kolejny kryzys. Syryjski władca Antioch IV Epifanes postanowił zniszczyć Żydów i ich religię (lata 167-164 przed Chr.). Odpowiedzią stało się zbrojne powstanie pod wodzą Judy Machabeusza. Gdy powstańcy odnieśli pierwsze sukcesy, natychmiast zabrali się do zabezpieczenia ojczystej tradycji religijnej i narodowej. Juda Machabeusz dołożył starań, aby zebrać wszystkie pisma. Nie mógł tego osiągnąć utrwalając je w jednym, choćby najobszerniejszym zwoju, bo objętość zapisów była znaczna. Sporządził więc listę czy wykaz ksiąg, które trzeba było zabezpieczyć i ocalić jako najistotniejsze dla wiary i życia Izraelitów.
     Czcigodne zapisy podzielono na trzy grupy i ułożono w pewnej kolejności. Zasadnicze miejsce i rolę otrzymała Tora, w czym znalazło wyraz uznanie dla życia i dokonań Mojżesza jako wybawiciela, przywódcy i prawodawcy. W zbiorze Proroków na początku umieszczono części narracyjne, podkreślając przez to ich związki z Torą. W zbiorze Pism części narracyjne (Księga Kronik, Księga Ezdrasza-Nehemiasza) znalazły się na końcu, bo stanowią podsumowanie całości świętej literatury Izraela. Porządek ksiąg w zbiorze Proroków i Pism nie jest chronologiczny, lecz odzwierciedla ich rozmiary. Wyjątkowo Pieśń nad Pieśniami następuje przed Lamentacjami, tak aby trzy księgi tradycyjnie łączone z Salomonem nie były rozdzielone.
     Tak wyłonił się kanon Biblii Hebrajskiej (określenie „kanon” wywodzi się z języka greckiego, w którym m.in. oznacza katalog, spis albo wykaz). Kanon ten został zatwierdzony przez rabinów na synodzie w Yawne (gr. Jamnia) ok. 90 r. po Chr. i przyjęty jako normatywny dla judaizmu. Prawie półtora tysiąca lat później opowiedzieli się za nim także protestanci. Kościół prawosławny i Kościół katolicki przyjęły kanon Biblii Greckiej, obszerniejszy od zbioru hebrajskiego oraz mający własną tożsamość teologiczną.
     Teksty, które nie należą do kanonu, są nazywane apokryfami lub pseudoepigrafami. Nie można ustalić dokładnej liczby apokryfów Starego Testamentu, gdyż ich odpisy zachowały się tylko we fragmentach. Aktualnie znanych jest ok. 70 takich tekstów. Do najważniejszych należą: Księgi Henocha, Księga Jubileuszów, Testament Mojżesza, Apokalipsa Abrahama, List Arysteasza i Księgi Sybillińskie.<powrót

257 Spis paragrafów

Nr. 258  Aramejskie przekłady ksiąg świętych
   
 Jeszcze w pierwszych wiekach ery chrześcijańskiej znano w synagogach praktykę ustnego tłumaczenia na język aramejski odczytanego w danym dniu fragmentu Pisma. Ponieważ aramejski nadal pozostawał językiem mówionym Żydów, zatem dla zrozumienia czytanych ksiąg konieczne było równoległe przekładanie odczytanego tekstu. Rezultat tej działalności translatorskiej był nazywany targumem.
     Za czytanie i tłumaczenie tekstu świętego były odpowiedzialne dwie osoby: lektor i tłumacz zwany meturgemanem. Obie funkcje wyraźnie rozdzielano. Posługę lektora i tłumacza regulowały drobiazgowe rozporządzenia. Po każdym przeczytanym wersecie Tory należało podać jego aramejski przekład. Nie wolno było opuścić żadnego fragmentu, aczkolwiek istniały pewne teksty, których nie czytano publicznie albo nie tłumaczono na aramejski. W czytaniach z Proroków dopuszczano ciągłą lekturę trzech wierszy, po czym trzeba było podać przekład.
     Pierwsze zapisy targumów pojawiły się – co potwierdzają odkrycia z Qumran i Pustyni Judzkiej – prawdopodobnie już w III w. przed Chr., choć ogromna większość zachowanej literatury targumicznej pochodzi z pierwszych stuleci ery chrześcijańskiej. Opracowywanie pierwszych pisemnych wersji aramejskich zbiegło się więc w czasie z zaistnieniem Septuaginty, której początki to pisemny przekład Tory na język grecki.
     Targumy pisane nie wyparły praktyki ustnego tłumaczenia Biblii Hebrajskiej. Rabini stale zalecali ustny przekład czytanych fragmentów, prawdopodobnie dlatego, aby nie osłabić ani nie zaprzepaścić umiejętności czytania Pisma w oryginale. Nie chciano też dopuścić, by zapisy targumów miały w czymkolwiek uszczuplić wyjątkowość hebrajskich ksiąg świętych.
     Rabiniczna przebudowa życia Żydów, podjęta po 70 r. po Chr., sprawiła, że wszystkie teksty targumiczne poddano surowej cenzurze. Z jednej strony wynikała ona z obawy, aby aramejski definitywnie nie wyparł hebrajskiego, z drugiej zaś była przejawem wszechstronnej cenzury doktrynalnej, sprawdzającej przekłady pod kątem zgodności z coraz bardziej rygorystycznym i ujednoliconym judaizmem w postaci określonej przez rabinów. Gromadząc i badając istniejące zapisy, rabini opracowywali wersje oficjalne, forsując je jako normatywne dla swoich współwyznawców. W ten sposób wszystkie trzy zbiory Biblii Hebrajskiej otrzymały nowe targumy na piśmie, z których część dochowała się do naszych czasów. Przetrwały w nich relikty starożytnej egzegezy biblijnej przyjętej w czasach Jezusa Chrystusa i Kościoła apostolskiego, poprzedzającej rabiniczną przebudowę judaizmu.<powrót

258 Spis paragrafów

Nr. 269  Powstanie Biblii Greckiej
  
 W ostatnich stuleciach ery przedchrześcijańskiej ukształtował się niezwykle ważny ośrodek diaspory żydowskiej na terenie Egiptu. Łączyło się to z założeniem Aleksandrii (323 r. przed Chr.). W pierwszej połowie III w. przed Chr. miasto to przeżywało okres rozkwitu. Powstała w nim również duża kolonia żydowska (oblicza się, że mogło tam mieszkać około miliona Żydów). Żydzi, chcąc zachować tożsamość narodową, założyli własne dzielnice. Jednocześnie słabo znając język hebrajski, przyczynili się do dokonania przekładu Biblii Hebrajskiej na język grecki. Tłumaczenie to zyskało nazwę Septuaginty.
     Wkrótce po powstaniu Septuaginty Żydzi uznali ją za swoją Biblię. Czytano ją w synagogach, zwłaszcza tam, gdzie nie rozumiano języka hebrajskiego. Początkowy entuzjazm wobec Biblii Greckiej osłabł już w I w. ery chrześcijańskiej, następnie wygasł zupełnie, a nawet przeobraził się w nie ukrywaną wrogość i został surowo potępiony przez rabinów.
     Gruntowna zmiana nastawienia była pochodną dwóch istotnych okoliczności: powstania chrześcijaństwa oraz rabinicznej przebudowy judaizmu koniecznej z powodu wstrząsu wywołanego zagładą Jerozolimy w 70 r., zburzeniem Świątyni i zaprzestaniem kultu ofiarniczego. Na dodatek Septuaginta nie opierała się na regułach rabinicznego objaśniania tekstu świętego. Rabini zakazali posługiwania się nią w podlegających im środowiskach wyznawców judaizmu. Żydzi odrzucili ostatecznie Septuagintę na synodzie w Yawne (ok. 90 po Chr.). Biblia Grecka stała się wyłącznie Biblią chrześcijan.
     Jednak większość Żydów z diaspory mówiła po grecku, zaś hebrajski był dla nich niezrozumiały. Pozbawienie ich Septuaginty oznaczało w praktyce zabranie im jedynej Biblii, jaką znali. Rabini nie zakazywali dokonywania przekładów greckich jako takich oraz posługiwania się językiem greckim w synagogach, lecz potępiali Septuagintę jako Biblię, która stała się Biblią minim, jak zaczęto nazywać chrześcijan.
     Skutkiem takiego nastawienia w ciągu kilku dziesięcioleci II w. po Chr. pojawiły się trzy nowe greckie przekłady Biblii Hebrajskiej, które miały wyprzeć Septuagintę: przekład Akwili, Symmacha i Teodocjona. W starożytnych rękopisach te trzy przekłady bywają cytowane razem. Obejmuje się je, dla odróżnienia od Septuaginty, wspólną nazwą hoi loipoi – „pozostali (tłumacze)”, albo hoi treis – „trzej (tłumacze)”. Niedługo później powstały jeszcze inne greckie przekłady Biblii Hebrajskiej, o których wspomina m.in. Orygenes (zm. 254 r.).<powrót

259 Spis paragrafów

Nr. 260 Nauczanie Jezusa
  
 Jezus rozpoczął swoją publiczną działalność od chrztu przyjętego z rąk Jana Chrzciciela (odbyło się to w miejscu, gdzie trzynaście wieków wcześniej plemiona izraelskie pod wodzą Jozuego przekroczyły Jordan, aby podbijając Kanaan wejść w posiadanie Ziemi Obiecanej). Miał już wtedy ponad 30 lat – był człowiekiem dojrzałym.
     Kiedy zaczął głosić nadejście Królestwa Bożego, zgromadziły się wokół Niego tłumy. W przeciwieństwie do rabinów sam powołał swoich uczniów (jak kiedyś Eliasz). Wybrał ich spośród prostych ludzi. Towarzyszyli Mu w codziennej wędrówce ścieżkami Palestyny, słuchali Jego nauk, byli świadkami dokonywanych cudów.
     Nauczając, Jezus najczęściej posługiwał się przypowieściami i porównaniami. Dostosowywał formę wypowiedzi do poziomu słuchaczy: używał przykładów z ich życia codziennego, z ich zawodów, nawiązywał do zjawisk przyrody. Wykorzystywał również metody stosowane przez rabinów: podniosłe formuły i paralelizmy, cytował Stary Testament. Jak mówili Jego słuchacze, „nauczał z mocą”. Swoją naukę potwierdzał życiem i znakami. Uzdrawiał chorych i dokonywał cudów. Wszystko to miało służyć przekazaniu ludziom Dobrej Nowiny o miłującym i przebaczającym Bogu.
     Jednak szczególną wagę Jezus przywiązywał do formowania apostołów. Wyjaśniał im znaczenie przypowieści, tłumaczył sens wydarzeń, odpowiadał na nurtujące ich pytania, udzielił im władzy nad duchami nieczystymi. Przygotowywał ich w ten sposób do kontynuowania misji po Jego śmierci.
     Apostołowie zaczęli rozumieć naukę Jezusa i sens dokonywanych przez Niego znaków dopiero w świetle wydarzeń paschalnych. Starali się nauczać podobnie, jak czynił to wcześniej ich Mistrz. Mówili o Jego życiu, męce, śmierci i zmartwychwstaniu oraz towarzyszących im wydarzeniach, dostosowując przekazywane orędzie do sytuacji słuchaczy. Strzegli czystości nauki, która została im powierzona przez Chrystusa.
     W tradycji ustnej posługiwano się dwoma rodzajami materiałów. Pierwszy stanowiły narracje: opowiadano o cudach, których dokonał Jezus, o jego wędrowaniu po Galilei i całej Palestynie, o przeżyciach związanych z obcowaniem z Nim. Druga część materiału to logia, czyli słowa Jezusa: zapamiętywano to, co powiedział, i wiernie cytowano jego nauczanie.
     Apostołowie mówili o wydarzeniach, w których sami uczestniczyli, natomiast ich słuchacze mogli poznawać Jezusa już tylko przez wiarę. Dzięki niej, przyjmując chrzest, stawali się członkami wspólnoty Kościoła. Wspólnota ta dzięki obecności Ducha Świętego, nauczaniu apostołów, modlitwie, łamaniu chleba (Eucharystii) i braterskiej jedności doświadczała tej samej rzeczywistości Królestwa, co bezpośredni świadkowie życia Jezusa, wpływając na kształt przekazywanej tradycji.<powrót

260 Spis paragrafów

Nr. 261  Utrwalenie tradycji Nowego Testamentu
 
  Po otrzymaniu nakazu misyjnego oraz wniebowstąpieniu Jezusa apostołowie umocnieni Duchem Świętym zaczęli dawać świadectwo o tym, co przeżyli w związku z osobą Mistrza z Nazaretu. Mówili, że jest Synem Bożym (Bogiem), który stał się człowiekiem, opowiadali o znakach, których dokonywał, o Jego ofierze za grzechy świata, i udzielali chrztu w Jego imię. Przekazywali słuchaczom naukę Jezusa. Ich świadectwo tworzyło tradycję ustną i stawało się fundamentem wiary powstających gmin chrześcijańskich.
     Przez pewien czas nauczanie Jezusa, Jego orędzie i pamięć o Nim żyły tylko w przekazie ustnym. Kryzys tego przekazu, związany ze stopniowym odchodzeniem pokolenia świadków oraz prześladowaniami na terenie Palestyny przyczynił się do podjęcia prób zapisu tradycji. Zadanie to było o tyle łatwiejsze, że w istniał już precedens utrwalania świętej Tradycji na piśmie w postaci ksiąg Biblii Hebrajskiej (por. Zapisy tradycji ustnej). Dokonano więc spisania nauki Jezusa poszerzonej o zrozumienie wiary apostołów i doświadczenie Kościoła pierwotnego. Wszystko to złożyło się na teksty, której później weszły do kanonu Nowego Testamentu jako Ewangelie. Na ostateczny ich kształt miała także wpływ osobowość anonimowych autorów natchnionych, którzy uporządkowali i uzupełnili istniejące materiały oraz dostosowali je do sytuacji i problemów adresatów. Proces powstawania Ewangelii można przyrównać do procesu kształtowania się Tory, z tą różnicą, że Pięcioksiąg Mojżesza tworzył się kilkaset lat, a Ewangelie – około pięćdziesięciu.
     Równocześnie z utrwalaniem Ewangelii kształtował się drugi nurt Tradycji. Konkretne problemy wynikające ze złego lub niepełnego zrozumienia nauki apostołów, czy też zaistnienia nowych okoliczności w powstających gminach spowodowały konieczność stworzenia pism dydaktycznych (największą rolę w ich tworzeniu odegrał Paweł z Tarsu, Apostoł Narodów, założyciel wspólnot rozsianych w Azji Mniejszej i Europie – przypisuje mu się aż trzynaście pism). Listy służyły pouczeniu chrześcijan, strzegły czystości otrzymanego depozytu wiary, umożliwiały odczytanie nauki Jezusa w nowych, konkretnych sytuacjach, w jakich znaleźli się wyznawcy Chrystusa. Jako księgi dydaktyczne mają swoją analogię w starotestamentowych Pismach, które czerpały z mądrości narodu żyjącego Przymierzem z Bogiem.<powrót

261 Spis paragrafów

Nr. 262  Geneza Ewangelii
   
 Przez pewien czas nauczanie Jezusa, Jego orędzie i pamięć o Nim żyły tylko w przekazie ustnym. Kiedy rozpoczął się kryzys tego przekazu, związany ze stopniowym odchodzeniem pokolenia świadków oraz prześladowaniami na terenie Palestyny, uczniowie apostołów kontynuujący ich misję zaczęli spisywać fragmenty tradycji ustnej. Czynili sobie prywatne notatki ułatwiające wierne przekazywanie orędzia. Zamieszczali w nich opisy męki, logia, czyli sentencje wygłoszone przez Jezusa, przypowieści, opowiadania o cudach oraz dialogi. Te mniejsze dokumenty pełniły względem tradycji rolę pomocniczą.
     Kanoniczne Ewangelie były nie tylko prostym wynikiem rozszerzania tego rodzaju zapisków. Hagiografowie uporządkowali istniejące materiały, ułożyli je w większe całości zgodnie z pewnymi schematami (geograficznym, chronologicznym, tematycznym), ustalili kolejność. Dodali fragmenty łączące, wstępy, zakończenia oraz podsumowania (tzw. summaria). Pisanie o Jezusie wymagało całościowej wizji Jego osoby, spojrzenia porządkującego dzieło pod względem treści, a nie tylko formy. Ewangeliści musieli więc być świadomymi pisarzami. W zależności od przyjętej koncepcji teologicznej oraz adresatów ukazali Jezusa w nieco innym świetle.
     Ewangelie nie są sumą relacji historycznych. Nie mieszczą się w ramach żadnego istniejącego gatunku literackiego. Najbliższe są im biografie typu antycznego, które przedstawiały wydarzenia z życia bohatera nie w porządku chronologicznym, a raczej tematycznie (skupiały się na głównym okresie jego życia, czasem akcentując moment narodzin lub śmierci). Ewangelie różnią się od nich przede wszystkim celem teologicznym, co zbliża je do ksiąg Starego Testamentu, które w podobny sposób łączą relacje o wydarzeniach z wyjaśnianiem ich sensu. Za twórcę gatunku ewangelii uważa się św. Marka.
     Do kanonu Nowego Testamentu weszły cztery Ewangelie: Mateusza, Marka, Łukasza i Jana. Choć tradycja wczesnochrześcijańska przypisuje je konkretnym osobom (w tym dwóm apostołom), to podobnie jak w Starym Testamencie dzieła te miały wielu anonimowych autorów. Brak dokładnych danych dotyczących czasu powstania poszczególnych Ewangelii. Przyjmuje się, że Mateusz spisał „mowy (logia) Pańskie” ok. 50 r. (nie wiadomo, czy była to aramejska forma jego Ewangelii, czy tylko zbiór sentencji Jezusa). Ewangelia Marka powstała jeszcze przed rokiem 70 r., grecka forma Ewangelii Mateusza – po 80 r., Łukasz natomiast zredagował swoje dzieło w latach 85-90. Najpóźniej powstała Ewangelia Jana – ok. 100 r.<powrót

262 Spis paragrafów

Nr. 263  Znaczenie Ewangelii
  
  Stary Testament koncentruje się wokół Przymierza, czyli więzi biblijnego Izraela z Bogiem. Opisuje przede wszystkim historię zbawienia Narodu Wybranego od Abrahama przez Mojżesza, królów, proroków, niewolę babilońską i okres po niej następujący aż do odrodzenia państwowości. W centrum Nowego Testamentu stoi natomiast już nie zespół wydarzeń, ale osoba i posłannictwo Jezusa. Przymierze starotestamentowe było przypieczętowane krwią ofiar składanych ze zwierząt, zaś gwarantem Nowego Przymierza jest krew ukrzyżowanego Syna Bożego.
     Podobnie jak w kanonie Starego Testamentu centralne miejsce zajmuje Pięcioksiąg, trzonem Nowego Testamentu są Ewangelie. Jak mówi Konstytucja dogmatyczna Soboru Watykańskiego II o Objawieniu Bożym (Dei Verbum), są one głównym świadectwem życia i nauki Jezusa Chrystusa, źródłem ich poznania (KO 18). Dowodzą, że w Jego osobie, życiu, czynach i nauce urzeczywistniły się wszystkie proroctwa mesjańskie Starego Testamentu i najpełniej ukazują sens Jego posłannictwa oraz kontynuującego Jego misję Kościoła.
     Już na początku II w. w oficjalnym użyciu były cztery Ewangelie. Nie ma żadnego świadectwa, aby jakakolwiek inna Ewangelia poza kanonicznymi (Mateusza, Marka, Łukasza i Jana) była przyjęta jako Pismo święte w prawowiernym Kościele. Jest to wyraz świadomości wspólnoty pierwotnej co do ich znaczenia.
     Wagę Ewangelii potwierdza również liturgia Kościoła. Podczas sprawowania Eucharystii czytanie Ewangelii jest centralnym elementem liturgii słowa (jest to swego rodzaju analogia do czytania Tory podczas liturgii synagogalnej). Podkreśla je nawet stojąca postawa uczestników. Podobnie jak sprawowanie Eucharystii jest uobecnianiem ofiary Jezusa w Kościele, tak czytanie z wiarą Ewangelii (podczas liturgii lub indywidualnie) uobecnia Wcielone Słowo.
     W kanonie Nowego Testamentu cztery Ewangelie zalicza się do ksiąg historycznych. Do tej samej grupy ksiąg należą również napisane przez św. Łukasza, autora trzeciej Ewangelii, Dzieje Apostolskie, które przedstawiają początki Kościoła i przez analogię bywają określane jako Ewangelia Ducha świętego.<powrót

263 Spis paragrafów

Nr. 264  Problem synoptyczny
 
  Porównując Ewangelie można zauważyć, że trzy pierwsze mają charakter narratywny, zaś czwarta (Ewangelia św. Jana) – teologiczny. Zestawiając Ewangelie Mateusza, Marka i Łukasza tak, aby podobne fragmenty były na jednym poziomie, łatwo dostrzec wiele podobieństw. Fakt ten jest nazywany problemem synoptycznym, a trzy pierwsze Ewangelie określa się mianem Ewangelii synoptycznych.
     Dokonanie analizy porównawczej Ewangelii synoptycznych prowadzi do następujących wyników: Ewangelia Marka zawiera 666 wierszy, Ewangelia Mateusza ma 1067 wierszy (z czego 600 zbieżnych z Markiem, 235 zbieżnych z Łukaszem i 232 własne), natomiast Ewangelia Łukasza liczy 1119 wierszy (350 zbieżnych z Markiem, 235 zbieżnych z Mateuszem i 564 własnych).
     Problem synoptyczny próbowano rozwiązać w różny sposób. Do czasów Oświecenia przyjmowano wyjaśnienie św. Augustyna, że Marek skrócił Ewangelię Mateusza, która była uważana za najważniejszą i najstarszą spośród wszystkich Ewangelii (pogląd ten ma swoje odbicie w kanonie Nowego Testamentu). W średniowieczu i w czasach reformacji starano się zharmonizować wypowiedzi trzech Ewangelii, uznając istnienie jednego źródła. Problem podjęto na nowo na początku XIX w. w gronie egzegetów niemieckich. Powstała wówczas popularna do dziś hipoteza dwóch źródeł.
     Według najstarszych szkół niemieckich pierwsza została spisana Ewangelia Marka. Obok niej istniała odrębna tradycja zawierająca mowy (logia) Pańskie, oznaczana symbolem Q (niem. quelle – źródło). Stanowiły one źródła podstawowe dla Mateusza i Łukasza. Mateusz przejął prawie cały materiał Ewangelii Marka (600 wierszy), a Łukasz – trochę ponad połowę (350). Materiał pochodzący z Q można odnaleźć u Mateusza w pięciu mowach: Mt 5-7; 10; 18; 23; 25, natomiast u Łukasza w 3,7-4,13; 6,20-7,35; 9,51-13,35.
     Powyższa teoria zakłada, że fragmenty występujące tylko w Ewangelii Mateusza (np. fragment mówiący o żonie Piłata
, mędrcach ze wschodu, narodzeniu Jezusa, ucieczce z Egiptu) lub Łukasza (np. przypowieść o synu marnotrawnym, fragment dotyczący dobrego łotra) pochodzą bezpośrednio od ewangelistów. Istnieje jednak hipoteza mówiąca o dodatkowych materiałach (tzw. Sondergut – materiał własny). Zatem Mateusz korzystałby z Ewangelii Marka (Mk), źródła mów (Q) oraz materiału własnego (SMt). Analogicznie Łukasz korzystałby przy redakcji swojej Ewangelii z Ewangelii Marka (Mk), źródła mów (Q) oraz materiału własnego (SŁk).
     Istnieją również dużo bardziej skomplikowane teorie, np. zaproponowana przez współczesnego egzegetę francuskiego M. E. Boismarda, która zakłada dwie fazy redakcyjne. W pierwszej autorzy korzystając z czterech źródeł (A, B, C, Q), stworzyli pierwsze wersje Ewangelii (tzw. proto-Mt, proto-Mk i proto-Łk). W drugiej fazie z dokumentów pośrednich powstały ostateczne wersje kanoniczne.
     Mimo że próby rozwiązania problemu synoptycznego podejmuje od dawna wielu egzegetów, nie doczekał się on jeszcze jednoznacznego wyjaśnienia.<powrót

264 Spis paragrafów

Nr. 265  Język Nowego Testamentu
  
  Od czasów niewoli babilońskiej w Palestynie dominował język aramejski, choć w liturgii nadal stosowano język hebrajski (gdyż w nim zostały zapisane księgi Biblii Hebrajskiej). Od IV w. przed Chr., wraz z hellenizacją starożytnego Wschodu, zaczęto coraz powszechniej używać greki (a właściwie jej rozpowszechnionej odmiany zwanej koine).
     Jezus posługiwał się wszystkimi tymi językami. Znał dobrze hebrajski, skoro w synagodze wziął do ręki zwój i czytał fragment z Księgi Izajasza. Sprawnie posługiwał się też greką lub łaciną, ponieważ nie potrzebował tłumacza w rozmowie z Piłatem. Jednak Jego ojczystym językiem był aramejski, o czym świadczy modlitwa podczas konania na krzyżu, kiedy Jezus cytuje w oryginale Psalm 22: Eli, Eli, lema sabachthani. Tym też językiem posługiwał się, nauczając tłumy w Palestynie.
     Podobnie apostołowie, dla których aramejski był językiem ojczystym, posługiwali się nim w głoszeniu Ewangelii. W tym więc języku kształtowała się chrześcijańska tradycja. Jak twierdzi Papiasz, pierwsze logia Jezusa celnik Mateusz, jeden z apostołów, spisał właśnie po aramejsku.
     W latach 40., po prześladowaniach Agryppy I, kiedy chrześcijanie zaczęli emigrować z Palestyny do Syrii, coraz powszechniej zaczęto używać greki jako języka międzynarodowego, znanego w całym imperium rzymskim. Centrum chrześcijaństwa przeniosło się do Antiochii. Greka zaczęła wypierać aramejski, tym bardziej że wyznawcy Chrystusa posługiwali się tekstami Starego Testamentu w wersji Septuaginty. Kiedy po 70 r. nastąpiło ostateczne oddzielenie chrześcijaństwa od Synagogi, chrześcijanie mieli coraz mniejszy kontakt z językami semickimi.
     Dlatego też wszystkie teksty Nowego Testamentu zostały napisane w języku greckim (koine). Różnią się jednak między sobą stylem i słownictwem. Najładniejszą greką posługiwał się Łukasz oraz autor Listu do Hebrajczyków, natomiast uboższe słownictwo występuje w pismach Janowych (czwarta Ewangelia zawiera 15 420 słów, w tym tylko 1011 różnych wyrazów; nie świadczy to jednak o mniejszej wadze przekazanego w nich orędzia – każde słowo u Jana jest nośnikiem wielu poziomów znaczeniowych).
     Powszechność greki sprzyjała rozwojowi Kościoła, podobnie jak dobrze rozwinięta sieć komunikacyjna w imperium rzymskim. To dzięki grece Paweł mógł zanieść Ewangelię na „krańce świata” i głosić ją poganom nie znającym hebrajskiego. Greka pozostała językiem Kościoła aż do IV w., kiedy na zachodzie zaczęła ją wypierać łacina.<powrót

265 Spis paragrafów

Nr. 266  Początki Kościoła
  
 Wniebowstąpienie Jezusa oraz zesłanie Ducha Świętego zapoczątkowały intensywny rozwój Kościoła. Dzięki życiu nauką apostołów, wspólnocie, wzajemnej trosce oraz sakramentom (szczególnie Eucharystii) i modlitwie pierwsze gminy chrześcijańskie umacniały się wewnętrznie i pozyskiwały nowych wyznawców.
     Początkowo chrześcijaństwo rozwijało się wyłącznie wśród Żydów na terenie Palestyny. Dlatego jego pierwszych wyznawców nazywa się judeochrześcijanami. Kiedy w 41 r. Agryppa I został władcą na całym obszarze dawnego królestwa Heroda Wielkiego, zaczął prześladować Kościół (m.in. skazał na śmierć Jakuba Starszego, brata Jana), aby przypodobać się Żydom niezadowolonym z jego władzy. Wyznawcy Jezusa opuszczali Jerozolimę, udając się do miejsc, w których istniały gminy żydowskie (np. do Damaszku, Antiochii, Aleksandrii). Posługując się językiem greckim, powszechnie używanym na terenie całego imperium, nieśli Dobrą Nowinę na krańce ówczesnego świata. Pod koniec lat czterdziestych największe centrum chrześcijaństwa znajdowało się w Antiochii, gdzie po raz pierwszy uczniów Jezusa nazwano chrześcijanami.
     Choć pierwszego poganina (Korneliusza, setnika z kohorty stacjonującej w Cezarei Nadmorskiej) ochrzcił św. Piotr, dopiero św. Paweł, były faryzeusz i zaciekły prześladowca chrześcijan, stał się apostołem narodów. Podczas jego pierwszej wyprawy misyjnej w Azji Mniejszej powstał spór dotyczący warunków przynależności pogan do Kościoła. Rozstrzygnęli go apostołowie podczas tzw. Soboru Jerozolimskiego (49/50 r.), ogłaszając zwolnienie chrześcijan od zachowywania Prawa Mojżeszowego i obowiązku obrzezania. Powstały wówczas także tzw. klauzule Jakubowe, nakazujące im jedynie powstrzymanie się od spożywania pewnych pokarmów (uznawanych za nieczyste), aby niepotrzebnie nie wywoływać zgorszenia i nie utrudniać współżycia z Żydami.
     Kolejne dwie podróże św. Pawła wprowadziły chrześcijaństwo na teren Europy. Nastąpiło tu silne zderzenie z kulturą i filozofią grecką, która kładła nacisk na problemy ludzkiego życia, postępowanie i szczęście jednostki. Dla zwolenników Platona, uznających ciało za więzienie duszy, nie do przyjęcia była idea zmartwychwstania. Filozofia grecka nie była jeszcze gotowa na zaakceptowanie doświadczenia chrześcijańskiego, co stało się przyczyną porażki św. Pawła w Atenach, centrum hellenizmu.
     Nie wiadomo dokładnie, w jaki sposób chrześcijaństwo dotarło do Rzymu, choć zapewne pomogła w tym dobra komunikacja (drogi) pomiędzy stolicą imperium a prowincjami (prawdopodobnie nastąpiło to po prześladowaniach Agryppy I). Kościół musiał się rozwijać dość szybko, skoro wywołało to sprzeciw tamtejszej Synagogi. Niedługo później cesarz Klaudiusz (41-54) wydał dekret, na mocy którego Żydzi (a wraz z nimi i judeochrześcijanie, m.in. Akwila i Pryscylla, współpracownicy Pawła) zostali wypędzeni z Rzymu. Odtąd chrześcijanie zaczęli się ukrywać, spotykając się w katakumbach. Kolejne prześladowania rozpoczęły się w 64 r. za cesarza Nerona. W tym czasie zginęli św. Piotr (65 r.) oraz św. Paweł (67 r.).
     Podczas panowania kolejnych cesarzy: Galby, Otona, Witeliusza, Wespazjana i Tytusa, chrześcijanie cieszyli się względnym pokojem, choć dwaj ostatni prowadzili wojnę przeciw zbuntowanym Żydom. W latach 90. za sprawą Domicjana rozpoczęły się prześladowania powszechne (a nie jak dotąd lokalne). Jednak im bardziej prześladowano chrześcijan, tym szybciej wzrastała ich liczba i umacniała się wiara Kościoła.<powrót

266 Spis paragrafów

Nr. 267  Życie i działalność św. Pawła
   
  Szaweł urodził się około 5 r. (niektórzy uważają, że ok. 10 r.) w Tarsie, stolicy Cylicji w Azji Mniejszej. Pochodził z pokolenia Beniamina, a po rodzicach odziedziczył obywatelstwo rzymskie. Na przynależność do dwóch cywilizacji wskazują jego dwa imiona: żydowskie – Saul (Szaweł) i greckie – Paulos (Paweł). Jak napisał Łukasz w Dziejach Apostolskich, tego drugiego imienia Paweł zaczął używać na Cyprze, podczas pierwszej wyprawy misyjnej, kiedy spotkał się z prokonsulem Pawłem Sergiuszem i nawrócił go.
     Młody Paweł studiował w Jerozolimie u jednego z największych ówczesnych rabinów, Gamaliela I. Jako żarliwy faryzeusz służył Bogu, dokładnie zachowując Prawo. Będąc teologiem, dobrze zdawał sobie sprawę z tego, że nauczanie apostołów może zagrozić podstawom judaizmu, dlatego stał się gorliwym prześladowcą chrześcijan.
     Około 36 r., po otrzymaniu od arcykapłana listów do synagog w Damaszku, Paweł udał się tam, aby uwięzić i sprowadzić do Jerozolimy wyznawców Chrystusa. Wtedy miało miejsce wydarzenie, które zdecydowało o całym jego dalszym życiu: z prześladowcy stał się gorliwym apostołem drogi, którą wcześniej zwalczał.
     Po nawróceniu Paweł udał się na pewien czas do Arabii. Kiedy powrócił do Damaszku, zaniepokojeni jego przemianą Żydzi, postanowili go zgładzić. Dzięki pomocy braci udało mu się jednak uniknąć zasadzki i zbiec do Jerozolimy. Tam Barnaba, lewita z Cypru, cieszący się wielkim autorytetem w gminie jerozolimskiej, zaprowadził go do apostołów. Paweł mówił im o swoim posłannictwie i sposobie urzeczywistniania go, ale nieufni uczniowie odesłali go do Tarsu. Dopiero po kilku latach odnalazł go tam Barnaba i sprowadził do Kościoła w Antiochii, który odtąd stał się macierzystą wspólnotą przyszłego Apostoła Narodów.
     Około 45 r., razem z Barnabą oraz Janem Markiem (późniejszym towarzyszem św. Piotra, ewangelistą), został wysłany przez gminę antiocheńską w pierwszą podróż misyjną. Obejmowała ona teren Azji Mniejszej, gdzie powstało w tym czasie wiele wspólnot chrześcijańskich. Paweł udawał się najpierw do synagog, uważając, że na mocy wierności Boga Ewangelia powinna być głoszona najpierw Żydom. Gdy jednak odrzucali oni Dobrą Nowinę, kierował się do pogan. Zasadę tę stosował przez całe życie. Kiedy powstał spór o konieczność zachowywania przepisów Prawa przez nawracanych na chrześcijaństwo pogan (poganochrześcijanie), Paweł, świadom, że swoją misję może wypełnić tylko w jedności z apostołami, udał się ponownie do Jerozolimy, by go rozstrzygnąć. Sobór Jerozolimski (49-50 r.) zaaprobował działalność i poglądy Pawła, co otworzyło drogę do chrystianizacji wszystkich mieszkańców świata starożytnego, niezależnie od narodowości i religii.
     Druga (50-53) i trzecia (53-58) wyprawa misyjna Pawła zaowocowały umocnieniem Kościołów w Azji Mniejszej, powstaniem kilku następnych wspólnot oraz założeniem pierwszych gmin chrześcijańskich w Europie (Grecja).
     Wiosną, po powrocie z trzeciej podróży i zawiezieniu darów dla głodującego Kościoła jerozolimskiego zebranych w Europie, Paweł został aresztowany (58 r.), przewieziony do Cezarei i wtrącony do więzienia przez namiestnika Feliksa. Kiedy dwa lata później namiestnikiem został Festus, Paweł jako obywatel rzymski domagał się, by jego sprawa została rozpatrzona przed cezarem. Jesienią 60 r. eskortowany przez żołnierza wyruszył do Rzymu. Złe warunki pogodowe sprawiły, że okręt rozbił się (rozbitkowie znaleźli się na Malcie), co przedłużyło podróż Pawła.
     Po dotarciu do Rzymu trzy lata czekał na wyrok w swojej sprawie, przebywając w wynajętym przez siebie mieszkaniu razem z pilnującym go żołnierzem. Prowadził w tym czasie ożywioną działalność apostolską.
     W 63 r., po procesie uniewinniającym go, Paweł udał się prawdopodobnie do Hiszpanii (podróż ta jest kwestionowana przez niektórych egzegetów, choć wzmiankę o zamiarach Pawła można znaleźć w Liście do Rzymian, potem do Efezu, na Kretę i do Macedonii. Ok. 67 r. ponownie aresztowano go i uwięziono w Rzymie. W tym samym roku został ścięty przy drodze do Ostii.

<powrót

267 Spis paragrafów

Nr. 268  Apostoł Narodów i jego Listy
  
 Prawie połowa tekstów należących do kanonu Nowego Testamentu jest przypisywana św. Pawłowi. Egzegeci uznają go za najbardziej dojrzałego teologicznie ze wszystkich autorów natchnionych Nowego Testamentu. W przeciwieństwie do Ewangelii Listy Pawła nie koncentrują się na ziemskim życiu i działalności Jezusa, lecz dominuje w nich soteriologia, czyli nauka o odkupieniu.
     Wkład Pawła w rozwój chrześcijaństwa jest porównywalny z wkładem tłumaczy Septuaginty w proces docierania Biblii Hebrajskiej do świata pogańskiego. Znajomość dwóch kultur umożliwiła mu przeniesienie w cywilizację grecką żydowskiego doświadczenia związanego z wcieleniem Syna Bożego i Jego orędziem. Dzięki temu przesłanie Ewangelii stało się zrozumiałe również dla kolejnych pokoleń wyrosłych z kultury hellenistycznej. Paweł stał się więc rzeczywistym apostołem narodów. Jego nawrócenie przyczyniło się do tego, że chrześcijaństwo nie pozostało tylko jedną z wielu żydowskich sekt, a przekroczyło bariery narodowe.
     Listy Pawłowe stanowią najstarszą część Nowego Testamentu. Zgodnie z wynikami badań współczesnych nauk biblijnych bezpośrednio od Pawła pochodzi 7 listów: List do Rzymian, Pierwszy i Drugi List do Koryntian, List do Galatów, List do Filipian, Pierwszy List do Tesaloniczan i List do Filemona. Pozostałe listy napisane pod jego imieniem, zostały prawdopodobnie zredagowane przez sekretarza-redaktora, który napisał je na polecenie apostoła lub opierając się na jego nauce. Do tzw. listów deuteropawłowych należą: List do Efezjan, List do Kolosan, Drugi List do Tesaloniczan oraz listy pasterskie: Pierwszy i Drugi List to Tymoteusza i List do Tytusa.
     Dokumenty stanowiące źródło teologicznej myśli Pawła powstawały w okresie ok. 15 lat (51-66 r.). W tym czasie zmieniał się teren działalności apostoła (Palestyna, Azja Mniejsza i Rzym, być może Hiszpania), zmieniali się odbiorcy pouczeń (judeochrześcijanie palestyńscy, poganie wychowani w kulturze hellenistycznej, mieszkańcy Rzymu). Poszczególne gminy chrześcijańskie borykały się z bardzo różnymi problemami. Czasami chodziło o trudności natury zewnętrznej (np. podziały w gminie korynckiej, zamęt spowodowany działalnością charyzmatyków), innym razem dochodziły do głosu kryzysy doktrynalne.
     Najstarsza warstwa teologii Pawła (1 i 2 Tes) obejmuje prawdę o bóstwie Jezusa Chrystusa, o Jego zmartwychwstaniu i całym dziele zbawczym, które zostanie dopełnione w chwili Jego powtórnego przyjścia (paruzji). Chrześcijanin oczekujący Zbawiciela nie może zatem trwać w bezczynności, ale powinien doskonalić się w miłości bliźniego.
     Tzw. Listy Wielkie (Rz, Ga, 1 i 2 Kor) ukazują drugi etap rozwoju Pawłowej teologii. W polemikach ze zwolennikami nawrotu do judaizmu dojrzała myśl, że usprawiedliwienia dostępuje się przez wiarę w Jezusa Chrystusa, a nie przez przestrzeganie Prawa. Nastąpiło dalsze sprecyzowanie nauki o zbawczym dziele Jezusa. Na tle polemik z hellenizmem ukształtowało się ewangeliczne pojęcie mądrości, poznania, został podjęty problem miejsca chrześcijanina w świecie.
     Trzeci etap ewolucji teologii Pawła stanowią tzw. Listy Więzienne (Kol, Ef, Flp, Flm), powstałe na skutek zetknięcia się młodego chrześcijaństwa z gnozą. Listy te są uznawane za najgłębsze, co się uzasadnia faktem, że uwięziony Paweł miał dużo czasu na refleksję nad swoim życiem i misją oraz na przemyślenie tajemnicy Kościoła. Mówią one o bezwzględnym pierwszeństwie Chrystusa jako jedynego pośrednika i dokonanym dziele odkupienia przedłużającym się w Kościele (Mistycznym Ciele Chrystusa).
     Deuteropawłowe Listy Pasterskie (1 i 2 Tm, Tt) powstałe pod koniec I w. są pismami zawierającymi głównie wskazania praktyczne, dotyczą więc porządku w gminach chrześcijańskich, sprawowania urzędu pasterskiego oraz ostrzegają przed głosicielami błędnych nauk.

<powrót

268 Spis paragrafów

Nr. 269  Pisma Janowe
  
 Jan, syn Zebedeusza i Salome, brat Jakuba Starszego, początkowo uczeń Jana Chrzciciela, był najmłodszym z apostołów. Być może ze względu na młodość i porywczy charakter otrzymali wraz z bratem przydomek Boanerges (Synowie Gromu). Jako umiłowany uczeń Jezusa, Jan razem z Piotrem i Jakubem był dopuszczony do poznania największych tajemnic Chrystusa. Był jedynym uczniem obecnym pod krzyżem w chwili śmierci Chrystusa. Umierający Zbawiciel powierzył mu swoją Matkę.
     W latach 50. (w czasie Soboru Jerozolimskiego) Jan, obok Piotra i Jakuba Młodszego, był filarem Kościoła jerozolimskiego. Prawdopodobnie przebywał w Palestynie aż do wybuchu wojny żydowskiej (66-67 r.), po czym udał się do Efezu, gdzie spotkał go ok. 97 r. biskup Papiasz. Jan był duchowym kierownikiem Kościołów w rzymskiej Azji symbolicznie przedstawianych jako siedem wspólnot: w Efezie, Smyrnie, Pergamonie, Tiatyrze, Sardes, Filadelfii i Laodycei. W czasie prześladowań wszczętych przez Domicjana został zesłany na wyspę Patmos.
     Św. Janowi przypisuje się pięć ksiąg należących do kanonu Nowego Testamentu: czwartą Ewangelię, 1, 2 i 3 List Jana oraz Apokalipsę. Zadne z tych pism nie zawiera danych pozwalających na identyfikację autora.
     Jan, podobnie jak św. Paweł, korzystał z pomocy sekretarzy-redaktorów, czym można wytłumaczyć różnice w stylu, słownictwie, a czasem i teologii poszczególnych ksiąg. Wszystko jednak wskazuje na to, że pisma te wywodzą się z tradycji związanej z Janem Apostołem. Powstały ok. 100 r. (najwcześniej Ewangelia, po niej Listy i Apokalipsa).
     Czwarta Ewangelia jest swoistą apologią Jezusa. Janowi chodziło prawdopodobnie o przeciwstawienie się pewnym odmianom gnozy zaprzeczającym istnieniu pierwiastka ludzkiego w Chrystusie (odrzucającym wcielenie). Natomiast Listy i Apokalipsa zostały napisane w związku z kryzysem religijnym, jaki przeżywały Kościoły Janowe na przełomie I i II w. Kryzys ten miał dwa wymiary: zewnętrzny (prześladowania) i wewnętrzny (błędy propagowane przez fałszywych proroków, stygnięcie gorliwości chrześcijan). Autor ukazuje Boga objawionego w Jezusie Chrystusie jako światłość, sprawiedliwość, miłość i życie. Każdy, kto tę prawdę przyjmuje i żyje nią, staje się uczestnikiem życia wiecznego, które jest w Bogu.<powrót

269 Spis paragrafów

Nr. 270  Listy powszechne i List do Hebrajczyków
  
 Anonimowy List do Hebrajczyków (do Soboru Watykańskiego II przypisywany św. Pawłowi) można nazwać kazaniem w formie listu. Był skierowany do judeochrześcijan prawdopodobnie w celu umocnienia ich w czasie prześladowań oraz ukazania im sensu chrześcijańskiego życia. Chrystus jest przedstawiony jako pośrednik Nowego Przymierza. Wyższość Jego pośrednictwa nad pośrednikami Starego Przymierza, jakimi byli między innymi aniołowie czy Mojżesz, ma swoje źródło w Jego Bożym synostwie.
     Pozostałe cztery listy (Pierwszy i Drugi List Piotra, List Jakuba i List Judy) wraz z trzema listami św. Jana są określane mianem Listów Katolickich. Są to listy powszechne, czyli bez konkretnych adresatów, skierowane do wszystkich chrześcijan (dlatego otrzymały tytuły od imion nadawców, a nie odbiorców jak pozostałe listy).
     Nie wiadomo, któremu z Jakubów należy przypisać pierwszy z Listów katolickich: synowi Zebedeusza (Jakubowi Starszemu, który poniósł męczeńską śmierć za panowania Heroda Agryppy w 44 r.), synowi Alfeusza (Jakubowi Młodszemu, nie odgrywającemu większej roli), czy synowi Kleofasa i Marii (bratu Pańskiemu, za którym opowiada się większość egzegetów). Istnieje też opinia, że autorem Listu jest anonimowy judeochrześcijanin, który pod koniec I w. lub na początku II w. wyłożył swoją naukę, przypisując ją Jakubowi, biskupowi Jerozolimy. Fakt, że List jest skierowany do gminy jerozolimskiej, przemawia za tym, że powstał ok. 70 r. (później gmina uległa rozproszeniu).
     List św. Jakuba składa się głównie z uporządkowanych sentencji i pouczeń zaczerpniętych z mądrości żydowskiej, a dotyczących kwestii istotnych dla chrześcijan: doświadczeń i pokus, wiary i uczynków, doskonałości, bogactwa, modlitwy za chorych, namaszczenia chorych, wyznawania grzechów i braterskiego upomnienia.
     Pierwszy List św. Piotra powstał ok. 90 r. w Rzymie, zatem mało prawdopodobne jest, aby jego autorem był sam apostoł. Redakcji listu dokonał anonimowy pisarz z końca I w. (być może Sylwan). List ten był skierowany do chrześcijan zamieszkujących pięć wielkich regionów (prowincji rzymskich) Azji Mniejszej: Pont, Galację, Kapadocję, Azję i Bitynię. Jego celem jest przede wszystkim podniesienie na duchu chrześcijan wystawionych na różne cierpienia z powodu wiary. Drugi List św. Piotra jest najpóźniejszym pismem Nowego Testamentu (powstał ok. 120 r.). Jest pseudoepigrafem (autor przemawia w imieniu Piotra). Celem Listu jest umocnienie prawdziwej wiary, przekazanej przez tradycję apostolską, a zagrożonej przez działalność heretyków, którzy wypierali się mającego przyjść Chrystusa i głosili swobodę obyczajów.
     List Judy jest bardzo krótkim pismem zawierającym zaledwie 25 wierszy. Ma charakter ulotki skierowanej przeciwko heretykom. Został napisany w okresie późnoapostolskim lub poapostolskim (po 90 r.) przez anonimowego autora powołującego się na autorytet Judy Apostoła.<powrót

270 Spis paragrafów

Nr. 271  Kanon Nowego Testamentu
  
 Stopniowe odchodzenie pokolenia świadków oraz prześladowania na terenie Palestyny wywołały kryzys nowotestamentowej tradycji ustnej. Zaczęto więc (na wzór Starego Testamentu) utrwalać na piśmie naukę Jezusa poszerzoną o rozumienie wiary apostołów i doświadczenie Kościoła pierwotnego. Pod koniec I w. istniały już prawie wszystkie księgi, której później stały się normatywne dla wiary chrześcijan. Kryterium ich kanoniczności stanowiła zgodność z nauką Jezusa i apostołów (świadczyło o tym czytanie liturgiczne księgi w Kościele oraz pochodzenie pisma bezpośrednio od apostoła lub redakcja oparta na jego nauczaniu).
     Kanon Nowego Testamentu krystalizował się przez kilka wieków. W Kościele zachodnim dążono raczej do przyjmowania niż odrzucania cenionych przez chrześcijan pism (dlatego np. przyjęto aż cztery Ewangelie oraz zaakceptowano pisma deuterokanoniczne). Istnienie kanonu nie oznacza, że Kościół nie może odkrywać czystego przepowiadania chrześcijaństwa pierwotnego w agrafach czy pismach Ojców Apostolskich. Określa on tylko obszar, w którym można odnaleźć apostolskie przepowiadanie, w które nieustannie wsłuchuje się Kościół wszystkich wieków, aby nie stracić swojej tożsamości.
     Najstarsze świadectwa dotyczące istnienia spisu pism Nowego Testamentu uznawanych za natchnione sięgają II w. Należy do nich np. kanon Muratoriego, zawierający listę pism przyjętych w Rzymie ok. 180 r., oraz pisma Klemensa Aleksandryjskiego (150-220) i Orygenesa (185-254). Istniejące między nimi różnice są zapewne odzwierciedleniem różnic występujących w poszczególnych Kościołach.
     Do ksiąg jednomyślnie uznawanych za natchnione przez wszystkie najstarsze gminy chrześcijańskie (zwanych protokanonicznymi) należą cztery Ewangelie, Dzieje Apostolskie, Pisma Pawłowe, Pierwszy List św. Jana oraz Pierwszy List św. Piotra. Natomiast do ksiąg, co do natchnienia których w pewnych gminach istniały wątpliwości (zwanych deutero- lub wtórokanonicznymi), zalicza się: List do Hebrajczyków, Drugi List św. Piotra, Drugi i Trzeci List św. Jana, List św. Jakuba, List Judy i Apokalipsę.
     Obok pism uznawanych za natchnione istniała bogata literatura próbująca „uzupełnić” szczegóły z życia Jezusa Chrystusa oraz związanych z Nim osób (tzw. apokryfy powstające od końca I do V w.). Najczęściej były to barwne fantazje, szczególnie popularne wśród ludu. Nieufność Ojców Kościoła wobec tych pism była spowodowana wykorzystywaniem ich przez heretyków do głoszenia fałszywych doktryn. Ostateczne zamknięcie kanonu całego Pisma świętego nastąpiło podczas Soboru Trydenckiego w 1546 r. Kościół katolicki uznał wówczas kanoniczność 27 ksiąg Nowego Testamentu.
     Początkowo księgi Nowego Testamentu dzielono na dwie grupy: ewangelię, do której zaliczano cztery Ewangelie (Mt, Mk, Łk, J), i pisma apostolskie, obejmujące resztę, czyli 23 księgi. W manuskryptach i starożytnych katalogach chrześcijańskich istniały dość duże rozbieżności co do kolejności ksiąg. Ewangelie są zwykle wymieniane na pierwszym miejscu. Drugą część zbioru dzielono zwykle na dwie grupy: Dzieje Apostolskie i Listy Katolickie (niekiedy z Apokalipsą) oraz Listy św. Pawła umieszczane zazwyczaj na końcu.
     Pod wpływem podziału ksiąg Starego Testamentu według gatunków literackich występującego w Septuagincie 27 pism Nowego Testamentu podzielono na trzy części: księgi historyczne (Mt, Mk, Łk, J, Dz), dydaktyczne (Rz, 1-2 Kor, Ga, Ef, Flp, Kol, 1-2 Tes, 1-2 Tym, Tt, Flm, Hbr, Jk, 1-2 P, 1-2-3 J, Jud) oraz księgę prorocką (Ap).<powrót

271 Spis paragrafów

Nr. 272  Pismo święte - od Biblii Hebrajskiej do Biblii chrześcijańskiej
    
W nazewnictwie chrześcijańskim w odniesieniu do dwóch części Biblii używane są nazwy Stary i Nowy Testament. Pismo święte jest rozstrzygającą wolą Boga, ostatecznym objawieniem. Jednak znaczenie słowa „testament” jest inne niż we współczesnym języku polskim. Jest to łacińskie tłumaczenie hebrajskiego bìrît i greckiego diatheke, oznaczających więź biblijnego Izraela z Bogiem (Przymierze), wokół której koncentruje się cały Stary Testament. Nazwy te przyjęły się dopiero w V w., gdy łacina wyparła z powszechnego użycia grekę. Wcześniej używano nazw zbiorów pism: Tora, Prorocy i Pisma.
     Księgą świętą dla Żydów była Biblia Hebrajska, która kształtowała się przez kilka stuleci. Utrwaliła ona Tradycję wyrosłą z wiary i opisała dzieje przymierza Boga z narodem wybranym. Kiedy rozrastała się diaspora, zrodziła się również konieczność przetłumaczenia ksiąg świętych na język grecki. W ten sposób powstała Septuaginta, która objęła także przetłumaczone na grekę księgi, których hebrajskie lub aramejskie oryginały zaginęły, oraz księgi pierwotnie napisane po grecku, których nie było w Biblii Hebrajskiej. Kanon hebrajski odzwierciedlał porządek chronologiczny, w jakim poszczególne zbiory do niego wchodziły, zaś Septuaginta uporządkowała pisma według gatunku literackiego.
     Dla chrześcijaństwa szczególnie istotne było to, że Septuaginta umożliwiła przeniesienie biblijnego orędzia do świata cywilizacji greckiej. Choć chrześcijaństwo zrodziło się w Palestynie, gdzie powszechnie używanym językiem był aramejski, to w latach 40., gdy wybuchły prześladowania wszczęte przez Agryppę I, większość chrześcijan emigrowała do Syrii, greka zaczęła wypierać ich rodzimy język. Zaczęli się więc posługiwać tekstami Starego Testamentu w wersji Septuaginty, uznając je za natchnione. Tymczasem w judaizmie za normatywny uznano (synod w Yawne w 70 r.) kanon Biblii Hebrajskiej.
     Korzystając z precedensu utrwalania Tradycji w postaci ksiąg Biblii Hebrajskiej, chrześcijanie dokonali zapisu tradycji związanej z życiem i nauczaniem Jezusem oraz orędziem apostołów. Formowanie się pism, które weszły w skład Nowego Testamentu, trwało ok. 50 lat. W następnych stuleciach trwał w Kościele proces ustalania jego kanonu.
     Ostateczne ogłoszenie kanoniczności ksiąg wchodzących w skład Pisma świętego Starego i Nowego Testamentu nastąpiło 8 kwietnia 1546 r., na czwartej sesji Soboru Trydenckiego. W odniesieniu do Starego Testamentu Kościół katolicki przyjął wówczas kanon Septuaginty (kanon aleksandryjski) zawierający 47 ksiąg oraz potwierdził ostatecznie kanoniczność 27 ksiąg Nowego Testamentu. Była to w pewnym stopniu reakcja na Reformację. Protestanci opowiedzieli się bowiem za kanonem Biblii Hebrajskiej (jerozolimskim) nie zawierającym ośmiu ksiąg Starego Testamentu. Odrzucili również sześć deuterokanonicznych ksiąg Nowego Testamentu, które uznali za apokryfy.<powrót

272 Spis paragrafów

Nr. 273  Przekaz tekstu oryginalnego Starego Testamentu
  
 Do naszych czasów nie zachował się żaden egzemplarz księgi napisany własnoręcznie przez któregoś ze starożytnych autorów świętych (autograf). Często czas między utrwaleniem na piśmie oryginału a sporządzeniem odpisu, który przetrwał do dzisiaj, był bardzo długi, sięgał kilku czy nawet kilkunastu wieków.
     Liczne odpisy tekstu ksiąg świętych krążyły w rozmaitych rejonach Europy i świata, głównie we wspólnotach żydowskich oraz w środowiskach chrześcijan znających języki biblijne. Na skutek ręcznego przepisywania, błędów, pomyłek, drobnych interwencji i wstawek kopistów w przekazywanych przez stulecia odpisach pojawiały się i utrwalały różne warianty tekstu.
     Działalność ujednolicającą tekst święty zapoczątkował rabbi Józef ben Akiba (ok. 50-137 r. po Chr.). Dzięki jego wysiłkom Biblia stała się dla narodu pozbawionego wolności i Świątyni symbolem jedności religijnej i narodowej oraz znakiem obecności Boga. Kopiści (skrybowie) zaczęli traktować tekst spółgłoskowy ustalony przez ben Akibę jako nienaruszalny, opatrując go jedynie systemem znaków wyjaśniających (tzw. masora). Zaczęto też skrupulatnie zliczać wiersze, wyrazy i litery Pisma, zapisując ich liczbę na końcu ksiąg i całych zbiorów.
     W III-VII w. centra rabiniczne przeniosły się do Babilonii (dokąd emigrowało wielu Żydów po upadku powstania Bar-Kochby w 135 r.). Powstawały w nich pierwsze komentarze biblijne: Miszna (II-III w.) i Gemara (IV-V w.), połączone później w całość zwaną Talmudem. Tam też opracowano zasady kopiowania ksiąg świętych (np. w każdej kolumnie tekstu można było popełnić nie więcej niż trzy błędy; jeśli kopista popełnił ich więcej, tekst trzeba było przepisać na nowo).
     Po upadku akademii babilońskich na skutek podbojów arabskich (VIII w.), nastąpił rozwój szkół rabinackich w Palestynie (zwłaszcza w Tyberiadzie). Największe zasługi w przekazywaniu wiadomości o stanie tekstu świętego mają działający w tych szkołach masoreci, czyli przekaziciele tradycji, którzy opatrywali księgi swoimi uwagami na marginesach. Oni też dokonali wokalizacji tekstu, czyli dodali samogłoski.
     Odkrycia dokonane w XX w. (rękopisy z genizy kairskiej, papirus Nash, rękopisy z Qumran i z Pustyni Judzkiej) potwierdzają wiarygodność odpisów masoreckich. Fragmenty rękopisów pochodzących z III-I w. przed Chr. okazały się niemal identyczne z tekstem przekazanym przez masoretów, mimo że dzieli je tysiąc lat.
     Współcześni tłumacze Starego Testamentu korzystają z tzw. wydań krytycznych Biblii Hebrajskiej. Wydania te powstają w rezultacie żmudnego zbierania, odczytywania i porównywania rozmaitych świadectw tekstu biblijnego, pochodzących z różnych epok i o różnej wartości. Szczególnie cenne są tu zachowane do naszych czasów dwa kodeksy z X i XI w. zawierające cały tekst Biblii Hebrajskiej: Kodeks z Aleppo i Kodeks Leningradzki. Z okresu od końca IX w. do XI w. pochodzi też wiele innych, fragmentarycznych rękopisów, których ogólną liczbę ocenia się na prawie dwa tysiące.
     Do niedawna jedynym i najbardziej rozpowszechnionym wydaniem krytycznym była Biblia Hebraica Kittela (oznaczana skrótem BHK), stanowiąca dzieło życia wybitnego znawcy tekstu biblijnego, niemieckiego biblisty, Rudolfa Kittela (zm. 1929 r.). W 1979 r. ukazało się drugie, nowsze krytyczne wydanie Biblii Hebrajskiej zwane Biblia Hebraica Stuttgartensia (BHS). Od 1960 r. przygotowywane jest w Izraelu nowe wydanie krytyczne Biblii Hebrajskiej, znane pod nazwą Hebrew University Bible Project (HUBP), oparte na Kodeksie z Aleppo. Dotychczas wydano tylko niewielkie fragmenty HUBP.<powrót

273 Spis paragrafów

Nr. 274  Przekaz tekstu oryginalnego Nowego Testamentu
   
 Po uzyskaniu aprobaty Kościoła pisma Nowego Testamentu zaczęły się szybko rozprzestrzeniać w licznych odpisach wraz z szerzącym się chrześcijaństwem. Początkowo utrwalano je na nietrwałych papirusowych zwojach. Ich kruchość uniemożliwiła przetrwanie najstarszych rękopisów, mimo to, uczeni są w posiadaniu ok. 90 fragmentów tekstów Nowego Testamentu, zwanych świadkami. Do najstarszych należą: papirus Rylandsa (II w.), grupa papirusów Beatty’ego (II/III w.) oraz zbiór Bodmera (II w.). Papirusy te potwierdzają wiarygodność historyczną Ewangelii i innych pism Nowego Testamentu, które musiały być spisane jeszcze w I w.
     Brak pełnych odpisów Nowego Testamentu z pierwszych trzech wieków chrześcijaństwa tłumaczy się tym, że był to okres prześladowań, gdy księgi biblijne miały być na mocy dekretów cesarskich wydawane w ręce władz i niszczone. Po edykcie mediolańskim sam cesarz Konstantyn wyasygnował znaczne sumy na sporządzenie 50 nowych kodeksów pergaminowych. Odtąd pergamin stał się materiałem powszechnie używanym aż do X w. Z czasem zaczęto sporządzać pergaminy ozdobne, pisane złotymi lub srebrnymi literami, a sam materiał barwiono na purpurowo (kodeksy purpurowe). Często dla oszczędności zapisanych kart używano powtórnie, po starciu dawnego tekstu. Są to tzw. palimpsesty.
     W najstarszych kodeksach pisano w kolumnach, bez odstępów między wyrazami i zdaniami (ten sposób pisania nazywa się stychometrycznym). Od IV w. zaczęto jednak stosować tzw. kolometrię – system przepisywania zastępujący brak interpunkcji. W oddzielnych liniach umieszczano frazy zdania mające wewnętrzny sens.
     Ze względu na kształt liter kodeksy dzielą się na majuskułowe i minuskułowe. Majuskuły (pisane dużymi literami), których jest ponad 250, mają większą wartość dla krytyki tekstu (nauki dążącej do odtworzenia najbardziej prawdopodobnego tekstu oryginalnego). Do najstarszych z nich należą: Kodeks Synajski (IV w.), Kodeks Watykański (IV w.), Kodeks Aleksandryjski (V w.) i Kodeks Bezy (V-VI w.).
     Kodeksy minuskułowe (pisane małymi literami) są odpisami późniejszymi (najstarszy z nich Kodeks Uspieński pochodzi z IX w.). Mimo że są liczniejsze (odnaleziono 2700 rękopisów, z których 50 zawiera cały Nowy Testament), mają zwykle mniejsze znaczenie. Zdarza się jednak, że kodeksy minuskułowe przepisane nawet w późnym średniowieczu utrwaliły tekst bardziej starożytny od niektórych kodeksów majuskułowych.
     Tekst Nowego Testamentu zachował się do czasów współczesnych również za pośrednictwem ksiąg liturgicznych, ewangeliarzy i lekcjonarzy. Dotychczas zinwentaryzowano ich ok. 2000, z ważnymi nieraz wariantami tekstu. Dużą wartość dla krytyki tekstu mają również dosłowne cytaty biblijne występujące w tekstach pisarzy chrześcijańskich, które przekazują czasem tekst starszy od najwcześniejszych kodeksów.
     Do naszych czasów przetrwało 250 000 wariantów tekstu Nowego Testamentu. Świadczy to o tym, że początkowo nie przywiązywano tak wielkiej wagi do wiernego przekazania tekstu, jak to miało miejsce w przypadku odpisów Starego Testamentu. W poszczególnych gminach tekst biblijny przyjmował nieco odmienne postacie. Wszystkie te świadectwa pogrupowano w cztery typy tekstu zwane recenzjami (zachodnia, egipska, cezarejska i antiocheńska).<powrót

274 Spis paragrafów

Nr. 275  Łacińskie przekłady Biblii
 
  Pierwsze pokolenia chrześcijan posługiwały się Biblią Grecką jako napisaną w zrozumiałym dla nich języku (próbę usystematyzowania istniejących greckich przekładów pism Starego Testamentu podjął Orygenes w Hexapli). Od połowy II w. łacina zaczęła wypierać grekę. We wschodniej części basenu Morza Sródziemnego greką posługiwano się do najazdów arabskich w VII w., lecz na Zachodzie długo przedtem święciła triumfy łacina. Poczynając od II w. posługiwała się nią coraz większa liczba chrześcijan, którzy w ogóle nie znali hebrajskiego ani aramejskiego i stopniowo tracili kontakt z greką.
     W takich okolicznościach powstawały łacińskie przekłady ksiąg świętych, obejmujące zarówno Stary, jak i Nowy Testament. Zjawisko przekładu jako takie przyjęło się już, tak że fakt tłumaczenia nie był niczym zaskakującym. Nowe były jednak metody, a także rezultaty działalności translatorskiej. Wszystkie te przekłady ksiąg świętych na łacinę objęto mianem Vetus Latina (przekłady starołacińskie). Powstawały one przez ponad półtora wieku, do czasu kiedy św. Hieronim (ok. 347-419 r.) podjął się pracy nad dziełem, które później otrzymało nazwę Wulgata.
     Jednak przekład Hieronima nie od razu się przyjął. Na Wschodzie natrafił na tak mocne sprzeciwy, że właściwie nigdy nie zyskał tam priorytetu, jaki przysługiwał mu później na Zachodzie. Także w Kościele zachodnim nie zabrakło obaw i wątpliwości. Jeszcze w połowie VII w. był w użyciu jednocześnie z rozmaitymi przekładami starołacińskimi. Wkrótce zyskał jednak znaczną przewagę.
     Dzieło Hieronima zyskało na znaczeniu w XVI w., czyli wraz z pojawieniem się Reformacji. Wtedy też zaczęto je nazywać Wulgatą. Dekretem Soboru Trydenckiego z 8 IV 1546 r. Wulgata została promulgowana jako autentyczna Biblia Kościoła katolickiego. Nie oznaczało to odrzucenia czy lekceważenia Septuaginty ani tym bardziej tekstu oryginalnego. Niemniej jedno i drugie na kilka wieków w Kościele katolickim zeszło na dalszy plan (zmieniło się to dopiero w XX w., kiedy dokonano nowych katolickich tłumaczeń z oryginalnych języków biblijnych).
     W 1979 r. papież Jan Paweł II ogłosił nowy oficjalny przekład Pisma świętego, który stanowi owoc prac komisji dla opracowania Neo-Wulgaty powołanej w 1965 r. przez papieża Pawła VI. Wydanie to, używane w łacińskich tekstach liturgicznych, respektuje tradycyjny chrześcijański język łaciński oraz uwzględnia adaptację Wulgaty pod kątem uzgodnień z Biblią Hebrajską i Grecką.<powrót

275 Spis paragrafów

Nr. 276  Biblie starożytnych Kościołów wschodnich
  
 Oprócz przekładów aramejskich, greckich i łacińskich w starożytności pojawiły się tłumaczenia Biblii także na inne języki.
     Chrześcijaństwo dotarło do Syrii bardzo wcześnie. Wielu uczonych sądzi, że przekład Tory na język syryjski, znany jako Pentateuch syryjski, to dzieło tamtejszej wspólnoty żydowskiej. Dokonano go w połowie I w. po Chr., w związku z nawróceniem pogańskiego władcy Adiabene na judaizm. W rezultacie konfrontacji z chrześcijaństwem Żydzi zarzucili jednak posługiwanie się nim. Ocalał tylko dlatego, że przejęli go syryjscy chrześcijanie, tak iż w II w. stał się ich oficjalną Biblią. Pięcioksiąg został przetłumaczony z hebrajskiego, natomiast zbiory Proroków i Pism przełożono z greki, a dokładniej z Septuaginty. Całość nosi nazwę Peszitta. W V w. w Kościele syryjskim doszło do rozłamu. Obie grupy, to znaczy jakobici (wschodnia Syria) i nestorianie (zachodnia Syria), zachowały tekst Peszitty jako normatywny dla wiary.
     W V w. dokonano tzw. przekładu syro-palestyńskiego, opartego w całości na Septuagincie i używanego do dzisiaj w liturgii melchickiej. Przypuszcza się, że jego pojawienie się było reakcją na działalność Hieronima (Wulgata), który dowartościował Biblię Hebrajską kosztem tak cenionej w Kościele wschodnim Biblii Greckiej.
     Kościół egipski określa się mianem koptyjskiego, co stanowi ściągniętą formę wymowy greckiej nazwy Egiptu – Aigyptos – wymawianej przez Arabów jako Kyptos albo Koptos. Bardzo wcześnie, bo już w II i III w., powstały przekłady Biblii na dwa lokalne dialekty koptyjskiego – saidzki (Górny Egipt) i bohairycki (Dolny Egipt). Dokonano ich nie z hebrajskiego, lecz z szeroko rozpowszechnionej w Egipcie Biblii Greckiej.
     Na południe od Egiptu, w Etiopii, chrześcijaństwo okrzepło w połowie IV w. Wkrótce i tam dokonano przekładu ksiąg świętych na etiopski, opartego – tak jak w Egipcie – na Septuagincie. Przypuszcza się, że tłumacze odwoływali się jednak do oryginału hebrajskiego, a także do przekładu syryjskiego. Do etiopskiej wersji Biblii wielokrotnie wprowadzano rozmaite poprawki zaś jej najstarsze zachowane rękopisy pochodzą dopiero z XIII i XIV w.
     Na wschodnie wybrzeże Morza Czarnego i obszary przyległe do Kaukazu chrześcijaństwo dotarło na dobre w IV w. Pierwsza była Armenia. Przekład ormiański to dzieło św. Mesropa Masztoca (ok. 360-439 r.). Oparty na Septuagincie, zdradza sporo wpływów Peszitty; powstał na przełomie IV i V w. Przypuszcza się, że wcześniej niż Stary Testament przetłumaczono z greckiego Nowy Testament. Najstarsze zachowane rękopisy Biblii ormiańskiej pochodzą z IX w. Ponieważ Gruzini przejęli chrześcijaństwo z Armenii, zatem gruzińska wersja Biblii, opracowana w V w., stanowi tłumaczenie z ormiańskiego.
     U schyłku starożytności i we wczesnym średniowieczu Biblię tłumaczono także na arabski, starocerkiewnosłowiański, a nawet na język germańskich Gotów.<powrót

276 Spis paragrafów

Nr. 277  Sredniowieczne przekłady Biblii
  
 Z nastaniem Średniowiecza oraz rozchodzeniem się dróg Kościoła wschodniego (Bizancjum) i zachodniego (Rzym), zakończonym w 1054 r. schizmą, w Kościele wschodnim wciąż pozostawała w użyciu Biblia Grecka (Septuaginta), natomiast na Zachodzie coraz bardziej utrwalała swoją pozycję Biblia łacińska (Wulgata). Wyznawcy judaizmu pozostawali przy Biblii Hebrajskiej.
     łacina stała się urzędowym językiem Kościoła zachodniego, a także językiem liturgii i prawodawstwa. Wulgata zyskała więc status Biblii normatywnej, potwierdzony później dekretem Soboru Trydenckiego. Jednak znajomość łaciny była przywilejem wyłącznie elity duchowo-intelektualnej. Większość wierzących w różnych krajach Europy nie rozumiała tego języka. Od początku drugiego tysiąclecia podejmowano zatem próby przekładania fragmentów ksiąg świętych, przede wszystkim Nowego Testamentu i Psałterza, na kształtujące się wtedy języki nowożytne. Uzupełnieniem wysiłków mających przybliżać treść Pisma świętego była Biblia pauperum (Biblia ubogich), czyli przedstawianie epizodów, postaci i scen biblijnych na obrazach, freskach i witrażach, które oddziaływały na wyobraźnię niepiśmiennych rzesz chrześcijan.
     Fragmentaryczne przekłady ksiąg świętych, zwłaszcza niezbędnych dla wspólnej modlitwy psalmów, pojawiły się wkrótce potem, jak wyłoniły się języki ludów i narodów średniowiecznej Europy. Były to wyciągi lub przeróbki Biblii na dialekty staroangielskie, staroromańskie i starogermańskie. Powstawały na ogół przy milczącym przyzwoleniu Kościoła, który oficjalnie wciąż preferował Wulgatę i język łaciński, ale dostrzegał też pożytki i potrzebę głoszenia Słowa Bożego w mowie poszczególnych narodów. Poważniejsze konflikty zaistniały pod koniec XI w., kiedy pojawiły się sekty katarów i waldensów. Głosiciele nieortodoksyjnych nauk i poglądów także dokonywali fragmentarycznego tłumaczenia Biblii na rozmaite dialekty romańskie. Z drugiej strony zainicjowane w tym czasie wyprawy krzyżowe do Ziemi świętej rozbudzały zainteresowania biblijne wśród szerokich rzesz rycerstwa Europy.
     Objaśnianie ksiąg świętych w sposób daleki od wykładni Kościoła spowodowało reakcję Innocentego III w liście do biskupa Metzu z 1199 r. Papież podkreślał konieczność objaśniania Biblii zgodnie z nauczaniem Urzędu Nauczycielskiego Kościoła. Sukcesy sekt sprawiły, że w XIII w. synody w niektórych krajach zakazały wiernym posługiwania się przekładami Pisma świętego innymi niż ten, którego używał Kościół, czyli Wulgata. Z jednej strony wprowadziło to pewną dyscyplinę, w kilku krajach zaś pojawiły się nowe przekłady z Wulgaty. Jednak w Hiszpanii dekret królewski w ogóle zakazywał sporządzania nowych tłumaczeń, a w Anglii i Francji ich używanie zależało od otrzymania zgody władzy kościelnej i państwowej. Z drugiej strony nie zabrakło oznak kontestacji. W XV w. nasiliła się – zwłaszcza w Italii, Niemczech i Niderlandach – tzw. devotio moderna (pobożność nowoczesna). Jej cechą było prywatne czytanie Pisma świętego, z czego wynikała potrzeba nowych przekładów.<powrót

277 Spis paragrafów

Nr. 278  Reformacja a Biblia
  
  Przełom w dziedzinie nowożytnych tłumaczeń Biblii wyznacza pojawienie się pierwszej drukowanej książki, czyli Biblii Gutenberga opartej na Wulgacie. Skrupulatnie obliczono, że w czasie gdy Gutenberg opublikował swoje dzieło, istniały 33 całościowe lub fragmentaryczne przekłady Biblii. Aż 22 były używane w Europie, 7 w Azji, zaś 4 w Afryce. W połowie XV w. wiele było już niezrozumiałych, ponieważ niektóre języki stały się martwe. Mimo to sporą część wydano drukiem, czy to dla celów liturgicznych, czy też dla użytku szkolnego. Około 1500 r. wydrukowano Biblię w 11 językach z dostępnych od dawna rękopisów, a ponadto w dwóch innych, świeżo opracowanych przekładach: serbo-chorwackim i portugalskim. Dzięki tej wielości tłumaczeń Biblia wywarła ogromny wpływ na nowożytną kulturę i mentalność.
     Wystąpienie Marcina Lutra (1517 r.) i Reformacja skończyły się rozdziałem między Kościołem katolickim a Kościołami protestanckimi. Biblia znalazła się w centrum ruchu reformacyjnego. Pojawiły się nowe przekłady ksiąg świętych, głównie w krajach, w których zwyciężała Reformacja. W Niemczech do czasu wystąpienia Lutra ukazało się co najmniej 18 wydań Biblii w języku niemieckim i wszystkie były przekładami z Wulgaty. W 1522 r. Luter opublikował własny przekład Nowego Testamentu, a 12 lat później także Starego Testamentu, dokonany z oryginału. W tym samym okresie (1525-1529) ukazał się w Zurychu przekład z oryginału, którego autorem był Zwingli. Kilkadziesiąt lat potem ujrzała światło dzienne tzw. Biblia kalwińska, w tłumaczeniu J. Fischera (1602-1604). W Anglii ukazało się w 1525 r. tłumaczenie Biblii z Wulgaty poprawione według języków oryginalnych, którego dokonał William Tyndale. W drugiej połowie tegoż stulecia i w XVII w. pojawiło się kilka przeróbek tego tekstu, z których ostatnia, opublikowana w 1611 r. i nazywana King James Version (Przekład Króla Jakuba), została przyjęta jako wersja autoryzowana w Kościele anglikańskim. Zastąpiła ją dopiero American Standard Version (1901 r.), którą po gruntownej rewizji (1946 r. NT i 1952 r. ST) przyjęto w Europie jako Revised Standard Version. We Francji przekład ksiąg świętych na francuski, opracowany przez J. de Rely’ego, ukazał się w 1487 r. W 1530 r., w dobie Reformacji, J. Lefevre d'Etaples dokonał nowego tłumaczenia, którego poprawiona wersja służyła także francuskim katolikom.
     Ekspansja Reformacji spowodowała, że Kościół katolicki usztywnił stanowisko wobec tłumaczenia Biblii na języki nowożytne. Sobór Trydencki wręcz zabronił publicznego posługiwania się wszelkimi przekładami Pisma świętego poza Wulgatą. Część uczestników soboru domagała się zakazu tłumaczeń na języki narodowe, traktując je jako „matkę i źródło wszelkich herezji”. Mimo nacisków nie wydano jednak zakazu tłumaczeń, pozostawiając lokalnym episkopatom decyzję w tej sprawie. Przez kilka wieków po Soborze Trydenckim panował w Kościele pogląd, że wierni nie powinni czytać Biblii w języku ojczystym bez zezwolenia stosownej władzy kościelnej, czyli biskupa ordynariusza miejsca. Taki stan rzeczy istniał do schyłku XIX w., czyli do pontyfikatu Leona XIII (1878-1903). W pewnych rejonach, np. w Europie środkowej i Wschodniej, odnowa biblijna w Kościele katolickim rozpoczęła się jeszcze później.<powrót

278 Spis paragrafów

Nr. 279  Współczesna ekspansja przekładów biblijnych
  
 W okresie między Reformacją a Oświeceniem wiara chrześcijańska rozszerzała się na obszarze obydwu Ameryk, Azji i Afryki. Znamienne jest jednak to, że w ślad za intensywną ewangelizacją nie poszły nowe przekłady biblijne. Katoliccy misjonarze uważali, że lokalna ludność powinna raczej dostosować się do europejskich wzorców myślenia, a także do europejskiego kształtu religii chrześcijańskiej. W takich krajach jak Chiny czy Japonia polityka ta poniosła całkowite fiasko i zahamowała entuzjazm w przyjmowaniu wiary w Jezusa Chrystusa. Były jednak wyjątki. Niektórzy misjonarze (np. św. Franciszek Ksawery) zadbali choćby o fragmentaryczny przekład ksiąg świętych, zwłaszcza tych tekstów, które były niezbędne w liturgii.
     W XVII w. i później duży wkład w upowszechnianie przekładów biblijnych wnieśli protestanci. Przykładowo, A.C. Ruyl, przedstawiciel Holenderskiej Kampanii Indii Wschodnich, wydał w 1629 r. tłumaczenie Ewangelii na język malajski. Był to, jak napisał E.M. North, „najstarszy przekład w dziejach tłumaczeń i drukowania ksiąg biblijnych w języku nieeuropejskim jako narzędzie ewangelizacji”. Na podobne tłumaczenia Starego Testamentu trzeba było jeszcze poczekać.
     Chociaż w XVII w. wciąż obowiązywały dekrety Soboru Trydenckiego zakazujące katolikom prywatnego czytania Biblii, w wielu kręgach, szczególnie w Europie Zachodniej, istniało silne zapotrzebowanie na samodzielną lekturę ksiąg świętych. Było to odzwierciedlenie tendencji, jakie dominowały w Kościołach protestanckich, w których dostęp do ksiąg świętych był znacznie łatwiejszy.
     W 1757 r. papież Benedykt XIV wydał dekret pozwalający na wydawanie i czytanie Biblii w językach narodowych, pod warunkiem że przekłady uzyskają aprobatę Stolicy Apostolskiej i zostaną zaopatrzone w noty objaśniające zatwierdzone przez miejscowego ordynariusza. Papieski dekret przyjęto w Kościele katolickim bez entuzjazmu. W Hiszpanii przez następne kilkadziesiąt lat nie wolno było używać Pisma świętego w przekładzie na hiszpański. W kilku innych krajach nie obowiązywały wprawdzie formalne zakazy, ale albo brakowało inicjatyw, albo poczynania w tym względzie były hamowane i nie doczekały się realizacji. Zdarzały się jednak wyjątki. W Europie Zachodniej i w USA ukazywały się nawet wtedy nowe przekłady, oparte na Wulgacie.
     Około 1800 r. Biblia była wydana drukiem w 70 językach. Ponad połowę, bo 48, stanowiły języki europejskie, 13 azjatyckie, 4 afrykańskie, 3 północnoamerykańskie i 2 języki Ameryki Południowej. W kolejnym ćwierćwieczu nastąpiła prawdziwa eksplozja przekładów biblijnych, zaś ich liczba osiągnęła 125 języków. W połowie XIX w. Biblia istniała w 205 językach. Do schyłku XX w. Pismo święte lub jego duże części przetłumaczono na około 1900 języków i dialektów świata. Oblicza się, że języki, na które przetłumaczono biblijne księgi święte, są używane przez 97% całej ludzkości. Prawie połowa z tych tłumaczeń powstała po Soborze Watykańskim II.
     Najbardziej znany i najwyżej ceniony współczesny katolicki przekład Pisma świętego to La Bible de Jerusalem (Biblia Jerozolimska).<powrót

279 Spis paragrafów

Nr. 280  Polskie Biblie
 
Najstarszymi zachowanymi rękopisami przekładów ksiąg świętych na język polski są: Psałterz floriański (pochodzący z przełomu XIV i XV w.) oraz Psałterz puławski (XV/XIV w.). Pierwszym całościowym przekładem Starego Testamentu na język polski jest Biblia królowej Zofii, czwartej żony Władysława Jagiełły. W XV i XVI w. pojawiły się kolejne polskie przekłady. Najczęściej tłumaczono Księgę Psalmów. Slady ich istnienia zachowały się w tekstach modlitw i pieśni oraz nielicznych ocalałych rękopisach. Wśród najstarszych świadectw rękopiśmienniczych zdarzają się również fragmenty polskich wersji Nowego Testamentu. Należy do nich zapis „Harmonii ewangelijnej” z Biblioteki Zamoyskich (koniec XV w.).
     Pierwszy pełny katolicki przekład Nowego Testamentu na język polski oparty na Wulgacie ukazał się drukiem w 1556 r. w Krakowie. Jego kilkakrotne wznowienia świadczą o dużym zapotrzebowaniu na teksty ksiąg świętych. Natomiast drukowany przekład całego Pisma świętego na polski ukazał się w Krakowie w 1561 r. Jest to tzw. Biblia Leopolity.
     Pojawienie się Reformacji na ziemiach polskich wzmogło działalność translatorską. W 1546 r. Mikołaj Rej wydał w Krakowie swobodne tłumaczenie Psałterza Dawidowego, dedykując je Zygmuntowi I Staremu. W 1551 r. ukazał się ewangelicki przekład Nowego Testamentu, dokonany – po raz pierwszy – z języka greckiego. Jego autorem był S. Murzynowski. Rok później wydano pierwszą część tłumaczenia Nowego Testamentu Jana Sandeckiego. Jednak najbardziej znany w środowiskach niekatolickich stał się przekład, o który zadbali polscy kalwini, zwany Biblią Brzeską. Z drugiej połowy XVI w. pochodzi także Biblia Nieświeska, wydana drukiem w 1572 r. w Nieświeżu i Uzdzie.
     Odpowiedzią Kościoła katolickiego na pojawienie się licznych przekładów protestanckich był wydany w 1599 r. przekład jezuity z Kalisza, ks. Jakuba Wujka. Biblia Wujka stała się na całe stulecia najważniejszym i obowiązującym przekładem Pisma świętego dla polskich katolików. W środowiskach protestanckich podobną rolę odegrała Biblia Gdańska.
     Pod koniec XIX w. wśród katolików wzrosła potrzeba uwspółcześnienia albo nawet zastąpienia przekładu Wujka. Nie zabrakło również nowych przekładów z języków oryginalnych. Po II wojnie wysiłki tłumaczy skupiły się przede wszystkim na Nowym Testamencie. Pod koniec lat 40. i w latach 50. ukazały się wartościowe przekłady z greckiego, autorstwa F. Gryglewicza i S. Kowalskiego. Jeszcze większą popularnością cieszyło się tłumaczenie E. Dąbrowskiego, oparte na łacińskiej Wulgacie i skonfrontowane z oryginałem greckim.
     Pod koniec lat 50. zaczęły się ukazywać naukowe komentarze do Starego i Nowego Testamentu, wydawane pod patronatem Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego przez Wydawnictwo Pallottinum w Poznaniu. Obok przekładu z oryginału zawierają one specjalistyczny komentarz do poszczególnych ksiąg.
     Przekładanie Biblii na język polski z języków oryginału nastręczało zawsze wielu trudności, związanych choćby z koniecznością znajdowania polskich odpowiedników dla występujących obficie w Starym Testamencie semityzmów. Z początkiem lat 60., na krótko przed obchodami Tysiąclecia Chrztu Polski, pojawił się projekt nowego całościowego przekładu Biblii. Przekład ukończony w 1965 r. stał się oficjalną wersją tekstu Pisma świętego w Polsce. Nazwano go Biblią Tysiąclecia.
     Prawie równocześnie pojawiła się propozycja kolejnego przekładu. Po piętnastu latach (1960-1975) wydano trzytomowe dzieło zwane Biblią Poznańską. W 1997 r. ukazał się nowy przekład Starego i Nowego Testamentu, którego dokonał bp Kazimierz Romaniuk. Tłumacz nadał mu nazwę Biblii Warszawsko-Praskiej. Trwają również prace nad pierwszym ekumenicznym przekładem Pisma świętego na język polski.<powrót

280 Spis paragrafów

281  Metody interpretacji Pisma świętego
   
  Zagadnienie interpretacji Pisma świętego podejmowano od dawna. W samej Biblii znajdujemy fragmenty mówiące o trudnościach z jej zrozumieniem (np. tekst mówiący o proroku Danielu zastanawiającym się nad sensem proroctw Jeremiasza, czy opowiadanie o Etiopczyku, któremu Filip wyjaśniał mesjańskie proroctwo z Księgi Izajasza).
     Wraz z rozwojem naukowych metod krytyki tekstów starożytnych zrodziły się wątpliwości, w jakiej mierze można je stosować do interpretacji Pisma świętego. Oficjalne stanowisko Kościoła w tej kwestii zostało wyrażone w serii dokumentów: w encyklice Leona XIII Providentissimus Deus (1893 r.), Divino afflante Spiritu Piusa XII (1943 r.), w deklaracji Sancta Mater Ecclesia (1964 r.), konstytucji dogmatycznej Soboru Watykańskiego II Dei Verbum (1965 r.) oraz w dokumencie Papieskiej Komisji Biblijnej Interpretacja Pisma świętego w Kościele (1993 r.). Zachęcają one do czytania i podejmowania prób rozumienia Pisma świętego, ukazując kierunki w jakich powinny iść badania. Mówią, że ponieważ Bóg przemawiał do ludzi na sposób ludzki, komentator Biblii, chcąc poznać rzeczywistą treść Słowa Bożego, winien uważnie badać, co hagiografowie chcieli powiedzieć, i co się spodobało Bogu spodobało ujawnić ich słowami.
     Gwałtowny rozwój biblistyki nastąpił na przełomie XIX i XX w. Rozwinęła się hermeneutyka, czyli teoria interpretacji tekstu, która określa zasady jakimi należy się kierować w poprawnej interpretacji tekstów praktycznie realizowanej przez egzegezę biblijną. Hermeneutyka biblijna zajmuje się sensem Pisma świętego (noematyka), regułami jego odnajdywania (heurystyka) i sposobami wykładu (proforystyka). Egzegeza (wyjaśnianie Pisma świętego) przybierała różne postacie: dogmatyczną (biorącą za podstawę prawdy wiary), krytyczną (punktem wyjścia jest tu analiza literacka), historyczną (odwołującą się do środowiska, w którym kształtowały się poszczególne pisma). W ramach tej ostatniej powstały m.in. trzy niemieckie szkoły egzegezy: Formgeschichte (metoda historii form), Traditionsgeschichte (metoda historii tradycji) i Redaktionsgeschichte (metoda historii redakcji). Jedną z nowszych metod jest analiza strukturalna.
     Każdy rodzaj badań naukowych (krytyka tekstu, studia językowe, analiza literacka itp.) kieruje się własnymi regułami, jest autonomiczny, lecz wszystkie razem powinny ze sobą współdziałać w celu ułatwienia zrozumienia autentycznego przekazu treści Pisma świętego.<powrót

281 Spis paragrafów

Index nazw biblijnych

Filistyni Samarytanie Kanaan Tora Ammonici Moabici Edomici Izrael Fenicjanie Aramejczycy Amoryci Chetyci Chiwwici Girgaszyci Jebusyci Peryzzyci Asyryjczycy Babilończycy Egipcjanie Sumerowie Tradycja elohistyczna Tradycja jahwistyczna Tradycja deuteronomiczna Tradycja kapłańska Reforma Jozjasza Synagoga Prorok Diaspora Pisarze Psałterz Kodeks Leningradzki Kodeks z Aleppo Papirus Nash Pseudoepigraf Qumran Rękopisy Pustyni Judzkiej Hexapla Orygenesa Reforma Ezdrasza Septuaginta Przekład Akwili Przekład Symmacha Przekład Teodocjona Wulgata Starołacińskie przekłady Biblii Biblia Jerozolimska Biblia Brzeska Biblia Gdańska Biblia królowej Zofii Biblia Leopolity Biblia Niewieska Biblia Poznańska Biblia Tysiąclecia Biblia Wujka Psałterz floriański Psałterz puławski Powstanie Machabeuszy Biblia Hebraica Kittela Biblia Hebraica Stutgartensia Apokryf Nabatejczycy Semici Hebrajczycy Przesiedlenie asyryjskie Przesiedlenie babilońskie  Masora Kodeks Pergamin Papirus Zwój Geniza Uczeni w Piśmie Księgi Sybillińskie Talmud Miszna Targumy Święty tetragram Judaizm Egzegeza Midrasz Rabin Obrzezanie Księgi protokanoniczne Księgi deuterokanoniczne Arka Przymierza Prokurator Powstanie żydowskie 66-73 Powstanie Bar Kochby Prozelici Lewici Arcykapłan Synod w Yawne Pascha Sędziowie Pięciozwój Język hebrajski Język aramejski Koine Logia Apostołowie Hagiografowie Celnicy Saduceusze Faryzeusze Zeloci Esseńczycy Sanhedryn Mesjasz Ewangelie synoptyczne Przypowieść Ewangelia Agrafa Ewangelia Mateusza Ewangelia Marka Ewangelia Łukasza Ewangelia Jana Metoda historii form Metoda historii tradycji Metoda historii redakcji Judeochrześcijanie Chrześcijanie Sobór Jerozolimski Gnoza Gmina chrześcijańska Poganochrześcijanie Kanon Muratoriego Wydania krytyczne Biblii Papirus Rylandsa Papirusy Beatty'ego Zbiór Bodmera Ewangeliarz Lekcjonarz Recenzje Peszitta Pentateuch syryjski Biblia pauperum Biblia Warszawsko-Praska Hermeneutyka biblijna Biblistyka Krytyka tekstu Antiochia Syryjska Antiochia Pizydyjska Hebron Świątynia Jerozolimska Jerycho Masada Aleksandria Tell el- Amarna Megiddo Jerozolima Betlejem Nazaret Tars Efez Korynt Tesalonika Filippi Galacja Kodeks Bezy Kodeks Synajski Kodeks Watykański Księga Rodzaju Księga Wyjścia Księga Kapłańska Księga Liczb Księga Powtrzonego Prawa Księga Jozuego Księga Sędziów Księga Rut Pierwsza i Druga Księga Samuela Pierwsza i Druga Księga Królewska Pierwsza i Druga Księga Kronik Księga Ezdrasza Księga Nehemiasza Księga Tobiasza Księga Judyty Księga Estery Pierwsza i Druga Księga Machabejska Księga Hioba Księga Psalmów Księga Przysłów Księga Koheleta Pieśń nad Pieśniami Księga Mądrości Mądrość Syracha Księga Izajasza Księga Jeremiasza Księga Lamentacji Księga Barucha Księga Ezechiela Księga Daniela Księga Ozeasza Księga Joela Księga Amosa Księga Abdiasza Księga Jonasza Księga Micheasza Księga Nahuma Księga Habakuka Księga Sofoniasza Księga Aggeusza Księga Zachariasza Księga Malachiasza Ur, miasto Abrahama Kafarnaum Ekumeniczne przekłady Pisma Świętego Dzieje Apostolskie List do Rzymian Pierwszy i Drugi List do Koryntian List do Galatów List do Efezjan List do Filipian List do Kolosan Pierwszy i Drugi List do Tesaloniczan Pierwszy i Drugi List do Tymoteusza List do Tytusa List do Filemona List do Hebrajczyków List Jakuba Apostoła Pierwszy i Drugi List Piotra Pierwszy, Drugi i Trzeci List Jana Apostoła List Judy Apostoł Apokalipsa św.Jana Ludy Morza Chrystofania Samaria Kodeks Aleksandryjski

Nr. 1 Spis paragrafów

Filistyni

     Filistyni należeli do tzw. Ludów Morza. Osiedlili się na południowym wybrzeżu Kanaanu w tym samym czasie co Izraelici (XIII/XII w. przed Chr.) Pochodzili z Krety i wysp Morza Egejskiego i nie byli Semitami. Sprawowali stałą kontrolę nad terytorium ograniczonym do tzw. ligi pięciu miast: Gazy, Aszkelonu, Aszdodu, Ekronu i Gat. Zorganizowali bardzo sprawną administrację i aż do czasów Dawida i Salomona (X w. przed Chr.) pozostawali w trwałym konflikcie z Izraelitami. W Biblii Hebrajskiej Filistyni nazywani są Pelisztim, zaś ich terytorium `erec Pelisztim lub Peleszet; stąd pochodzi nazwa Palestyna.

1 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

 Nr. 2 Samarytanie

     Samarytanami nazywano mieszkańców miasta i prowincji Samarii, która po podziale królestwa w 929 r. przed Chr. stanowiła centralną część Państwa Północnego (Izraela). Byli potomkami deportowanych przez Asyryjczyków mieszkańców Mezopotamii i niedobitków ludności izraelskiej ocalałej po klęsce w 722 roku przed Chr.
     Samarytanie wyznawali jedynego Boga. Za Pismo święte uważali tylko tzw. Pięcioksiąg samarytański (różniący się od żydowskiej Tory). Obchodzili święto Paschy, Pięćdziesiątnicy i Namiotów i powołując się na Pwt 18,15 oczekiwali na przyjście Mesjasza (ale nie z pokolenia Dawida), odnowiciela kultu. Po powrocie z wygnania babilońskiego Judejczycy nie przyjęli Samarytan do społeczności narodowej i religijnej, uważając ich za kultowo nieczystych, ze względu na mieszane pochodzenie. Odrzucili także ich pomoc przy odbudowie świątyni Jerozolimskiej. Stało się to przyczyną wzajemnej wrogości, którą pogłębiło zbudowanie świątyni samarytańskiej na górze Garizim.
     Współcześnie Samarytanie stanowią dość zamkniętą społeczność zamieszkującą w okolicach Nablus (dawne Sychem). Jest ich zaledwie kilkuset.

2 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 3 Kanaan

     Kanaan to imię przeklętego przez Noego syna Chama, ojca rodu Kananejczyków. Geograficznie jest to nazwa pozabiblijna oznaczająca Fenicję (dzisiejszy Liban) i Izrael. W Starym Testamencie Kanaan oznacza kraj obiecany Izraelitom przez Jahwe. Poza Biblią nazwa ta występuje już w trzecim tysiącleciu przed Chr. w tekstach utrwalonych na tabliczkach znalezionych w Ebla.
     Pochodzenie nazwy jest niejasne, lecz przyjmuje się, że pozostaje w związku z akadyjskim słowem kinahhu oznaczającym purpurę. Najwidoczniej lokalna ludność słynęła z wyrabiania i barwienia wełny. Kananejczycy, lud pochodzenia semickiego, byli najstarszymi historycznymi mieszkańcami kraju, lecz w zamierzchłych czasach przybyli do niego z jakiegoś nieznanego rejonu świata. Wzmianki o nich często pojawiają się w Biblii Hebrajskiej oraz sporadycznie w Nowym Testamencie.

3 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 4  Tora (Pięcioksiąg)

     Pierwszych pięć ksiąg Biblii Hebrajskiej i Starego Testamentu (Księga Rodzaju, Księga Wyjścia, Księga Kapłańska, Księga Liczb, Księga Powtórzonego Prawa) nazywanych jest Torą lub Pięcioksięgiem.
     Nazwa Pięcioksiąg pochodzi od greckiego słowa pentateuchos (penta - pięć, i teuchos - futerał na zwój, a także: zwój, księga). Przeszła do języka łacińskiego w brzmieniu pentateuchus, a stąd do języków nowożytnych. W języku hebrajskim używa się nazwy Tora (pisanej czasami: Torah) lub Tora Mojżesza, od hebr. czasownika yarah - rzucać, ciskać, a także: rzucać słowa, czyli uczyć, nauczać. Stąd Tora to nauka, pouczenie. Jednak w języku greckim utrwaliło się tłumaczenie nazwy Tora jako Nomos, czyli Prawo, co przeszło do języków nowożytnych (Prawo Mojżesza), chociaż nie jest to dokładny odpowiednik hebrajskiego określenia Tora.
     Ostateczne utrwalenie Tory na piśmie nastąpiło na przełomie VI i V w. przed Chr. (w okresie wygnania babilońskiego i odnowy powygnaniowej), co oznacza, że Mojżesz nie mógł być bezpośrednim autorem tych ksiąg. W księgach jest jednak widoczna żywa świadomość związków z Mojżeszem.

4 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 5 Ammonici

     Ammonici to lud semicki spokrewniony z Izraelitami. Według Biblii ich protoplastą był Ben-Ammi, syn Lota, bratanka Abrahama, zrodzony ze związku ojca z własną córką. Taka genealogia ma charakter polemiczny i ma na celu zdezawuowanie sąsiadów, z którymi Izraelici pozostawali w konflikcie. Początki państwowości Ammonitów przypadają na drugą połowę II tysiąclecia przed Chr., czyli na okres, gdy Izraelici wyszli z Egiptu i osiedlili się w Kanaanie. Ammonici zamieszkiwali tereny na wschód od ujścia Jordanu do Morza Martwego (obszar dzisiejszej Jordanii).
     Biblijne wzmianki o Ammonitach pojawiają się w kontekście napięć i utarczek zbrojnych. Zmagał się z nimi Jefte, jeden z sędziów, który wprawdzie odniósł zwycięstwo, ale za cenę niezwykłego ślubowania kosztującego życie jego córki. Także Saul walczył z Ammonitami, lecz zwycięstwo nad nimi odniósł dopiero Dawid, oblegając Rabba, stolicę kraju. Odtąd świetność Ammonitów przygasła.

5 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 6  Moabici

     Moabici to lud semicki spokrewniony z Izraelitami. Mają w Biblii podobną genealogię jak ich północni sąsiedzi – Ammonici. Jedyna różnica polega na tym, że jako protoplastę Moabitów przedstawia się syna starszej córki Lota. Pojawienie się na scenie dziejów Moabitów zamieszkujących tereny na wschód od Morza Martwego przypada na drugą połowę II tysiąclecia przed Chr.
     Pierwsza biblijna wzmianka informuje, że przeszkadzali Mojżeszowi w jego pochodzie ku Ziemi Obiecanej, w czym niemałą rolę odegrał moabicki prorok Balaam. Wzajemne walki trwały głównie za rządów Saula i Dawida, lecz i później stosunki nie układały się najlepiej. W IX w. przed Chr. Moab uzyskał nawet pewną przewagę. Mimo napięć politycznych stale istniały dobre kontakty międzyludzkie – potwierdza je np. opowieść o Noemi i jej dwóch moabickich synowych zawarta w Księdze Rut. Pod koniec IX w. Moab, podobnie jak inne państewka Syro-Palestyny, został zmuszony do składania daniny Asyryjczykom, natomiast kres istnieniu Moabu położyli Babilończycy z początkiem VI w. przed Chr.

6 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 7 Edomici

     Edomici to jeden z ludów semickich blisko spokrewnionych z Izraelitami. Ich tereny rozciągały się na południowy wschód od Morza Martwego aż po północne wybrzeże zatoki Akaba. Nazwa Edom pochodzi od rdzenia adm, oznaczającego czerwień - taki kolor ma ziemia w tym rejonie.
     Biblia przypisuje Edomitom zaszczytniejsze pochodzenie niż Ammonitom i Moabitom. Wywodzi ich bowiem od Ezawa, starszego brata Jakuba-Izraela, synów Izaaka i Rebeki. Najstarsze nawiązanie do Edomitów pojawia się w egipskiej korespondencji datowanej na XIII w. przed Chr. W jednym z listów zezwala się jakiemuś władcy edomickiego szczepu na wejście na wschodnie rejony delty Nilu. Wzdłuż granicy Izraela z Edomem przebiegał tzw. Szlak Królewski, pustynna droga łącząca zatokę Akaba z Jerozolimą i Damaszkiem, a następnie z Anatolią i Europą oraz Mezopotamią.
     Stosunki Izraelitów z Edomitami nie układały się lepiej niż z innymi ościennymi narodami. Od czasu do czasu wybuchały konflikty zbrojne; największe miały miejsce za rządów Dawida.

7 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 8 Izrael

     Izrael to nazwa dwunastu plemion semickich, zespolonych w jeden naród przez Mojżesza i Jozuego, które po zdobyciu Kanaanu utworzyły w czasach Dawida jedno zorganizowane państwo. Stanowiły one naród wybrany, Izrael, nazwany tak od imienia ojca rodu – Jakuba (Jakub otrzymał imię Izrael, co znaczy „walczący z Bogiem” w ludowej etymologii nazwy znajduje być może wyraz doświadczenie Boga, jakie było udziałem Izraela).
     Wraz z powstaniem monarchii nazwa uzyskała znaczenie polityczne. Za czasów pierwszego króla (Saul, 1040-1010 r. przed Chr.) wyrażenie „cały Izrael” oznaczało dwanaście pokoleń, później nazwą Izrael było określane tylko Państwo Północne (od 929 roku przed Chr.). Od czasu odnowienia przymierza w 622 r. przed Cr. (reforma Jozjasza) Izrael oznaczał związek pokoleń, a później naród będący na wygnaniu. Prorocy mówili o Izraelu najczęściej w sensie religijnym – wspominali o „domu Izraela”, „dzieciach Izraela” lub „ludzie Izraela”, mając na myśli naród wybrany przez Boga. Nazwa ta utrzymała się w odniesieniu do żydów w czasach nowotestamentowych oraz pobiblijnych i przetrwała do czasów obecnych.

8 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 9  Fenicjanie

     Fenicjanie byli północnymi sąsiadami Izraelitów. Wywodzili się od Kananejczyków, którzy zamieszkiwali tę ziemię od ok. 3000 r. przed Chr., zaś pod koniec II tysiąclecia przemieszali się z rozmaitymi przybyszami, tworząc mieszankę kultur i religii.
     Nazwa tego ludu pojawia się po raz pierwszy na przełomie IX/VIII w. przed Chr. u Homera, który odniósł ją do mieszkańców Sydonu. Z czasem określenie Fenicja rozszerzono na wąski pas wybrzeża Lewantu (tereny dzisiejszego Libanu), gdzie głównymi miastami były Tyr, Sydon, Arwad i Byblos. Miasta te, leżąc nad morzem, pełniły rolę portów otwartych na handel i wpływy z Zachodu, czyli z Cypru, północnej Afryki, Sycylii i Sardynii, a nawet Italii i Hiszpanii.
     Kontakty Izraelitów z Fenicjanami były intensywne, zwłaszcza za rządów Salomona. Władcy Samarii brali z Fenicji żony, z czym szły w parze obce wpływy kulturowe i religijne. Silne osłabienie miast fenickich nastąpiło w VI w. przed Chr. w dobie najazdów Babilończyków, jednak zachowały one tożsamość aż do czasów Jezusa i apostołów.

9 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 10  Aramejczycy

     Aramejczycy byli sąsiadami Izraelitów od strony północno-wschodniej. Ich rodowód Biblia łączy z Aramem, synem Sema i wnukiem Noego. Nazwa Aram odnosiła się do konfederacji drobnych państw ze stolicą w Damaszku w Syrii, które w pierwszych wiekach I tysiąclecia przed Chr. osiągnęły szczyt swego rozwoju, zażarcie rywalizując z Izraelem i Fenicją.
     Pierwsze potyczki z Aramejczykami podjął Saul, znaczniejsze zwycięstwa stały się udziałem Dawida, lecz pod koniec rządów Salomona Aramejczycy odzyskali pełną kontrolę nad Damaszkiem. Podczas najazdu Asyryjczyków w połowie VIII w. potęga Aramejczyków osłabła. Kres istnieniu państwa położył w 732 r. przed Chr. Tiglat-Pilezer. Jednak aramejscy skrybowie, których Asyryjczycy zatrudnili na potrzeby swego rozległego imperium, uczynili z aramejskiego język używany na całym starożytnym Bliskim Wschodzie. Rozmaite jego dialekty przetrwały aż do podbojów arabskich (VII w. po Chr.). W czasach Jezusa był obok hebrajskiego i greki jednym z trzech języków, którymi posługiwali się mieszkańcy Palestyny.

10 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 11  Amoryci

     Amoryci byli semickimi koczownikami, którzy z obrzeży Pustyni Arabskiej migrowali ku różnym rejonom żyznego Półksiężyca, by przyjąć osiadły trybu życia. Nazwa ludu pochodzi od akadyjskiego słowa amurru (zachodni). Historyczne wzmianki o Amorytach sięgają III tysiąclecia przed Chr. Zamieszkiwali oni tereny na zachód od Mezopotamii aż do Morza śródziemnego. Zasiedlali zwykle tereny górskie, sprzyjające pasterstwu i hodowli. Stolicą państwa było Mari (dzisiejsze Tell Hariri). Nie ma pewnych biblijnych danych o pochodzeniu Amorytów. Czasami są oni przedstawiani są jako szczep kananejski (Amorytami nazywano często nawet całą przedizraelską ludność Kanaanu).
     Czasy świetności Amorytów przypadły na wczesną drugą połowę II tys. przed Chr. Kres jego istnieniu położyły najazdy Chetytów oraz inwazja tzw. Ludów Morza (ok. 1200 r. przed Chr.). Migracja Amorytów i jej konsekwencje oznaczają początek kompleksowej kultury kananejskiej, którą znamy z kart Starego Testamentu. Często są wzmiankowani przy opisach życia Abrahama, Izaaka, Jakuba i jego synów. Są przedstawiani jako wrogowie Izraelitów, zanim ci weszli do Kanaanu.

11 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 12  Chetyci (Hetyci)

     Chetyci to lud pochodzenia indoeuropejskiego (mówiący językiem indogermańskim), którego świetność przypadła na połowę II tys. przed Chr. Biblia uznaje ich za potomków Cheta, młodszego brata Sydona, syna Kanaana. Ich ojczyzną była środkowa Anatolia (rejon dzisiejszej Turcji). W okresie największej pomyślności wpływy chetyckie obejmowały prawie całą Azję Mniejszą i północną Syrię.
     Łupem chetyckiego władcy Hattusilisa I padł ok. 1650 r. przed Chr. nawet Babilon. Po pewnym kryzysie imperium chetyckie odzyskało dawne wpływy, rozciągając je po Liban i stając się poważnym rywalem Egiptu. Jednak ok. 1200 r. przed Chr. potęga Chetytów załamała się pod naporem Ludów Morza, a wtedy ośrodek polityczny dogorywającego państwa przeniósł się na południe, do miast Karkemisz i Hamat w północnej Syrii. Od połowy XII w. wzmogła się presja Asyryjczyków na oba te rejony i wkrótce posiadłości Chetytów przeszły pod ich kontrolę. Właśnie w tym czasie Chetyci intensywnie przenikali do Kanaanu, zamieszkując w małych koloniach na obszarze całego kraju, daleko od własnej ojczyzny. Byli jednym z ludów, z którym walczyli Izraelici, wkraczając do Ziemi Obiecanej.

12 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 13 Chiwwici

     Chiwwici byli jednym z ludów zamieszkujących Kanaan w czasie, gdy wkraczali do niego Izraelici. Prawdopodobnie był to klan wywodzący się z terytorium Edomu, górskiej krainy położonej na południowy wschód od Morza Martwego. Biblia informuje, że mieszkali w Sychem, Gibeonie oraz u stóp Hermonu i w górach Libanu. Byli więc ludźmi gór – góralami, odróżnianymi od innych ze względu na osobliwe upodobania i specyficzny styl życia.

13 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 14  Girgaszyci

     Girgaszyci to jeden z ludów, które do czasów Jozuego zamieszkiwały Kanaan. Chociaż są wzmiankowani w tekstach ugaryckich i egipskich, nie sposób ustalić ich pochodzenia. W rozdziale dziesiątym Księgi Rodzaju, w rodowodzie wyszczególniającym pochodzenie popotopowej ludzkości, Girgaszyci obok Jebusytów, Amorytów i Chiwwitów są przedstawiani jako potomkowie Kanaana, syna Chama. Ich nazwa oznacza lud „mieszkający na gliniastej ziemi”.

14 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 15  Jebusyci

     Jebusyci to przedizraelscy mieszkańcy Jerozolimy. Był to odłam ludności kananejskiej (Biblia przedstawia ich jako potomków Kanaana). Jebusyci byli jedną z grup zamieszkujących Kanaan przed przybyciem Izraelitów. Byli silnym i groźnym szczepem, skoro władali Jerozolimą do czasów królowania Dawida (ok. 1000-970 r. przed Chr.), który podstępem zdobył miasto i uczynił z niego stolicę własnego państwa.

15 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 16  Peryzzyci

     Peryzzyci to jedna z najstarszych grup ludności w Kanaanie. Ich pochodzenie jest dyskusyjne. Mógł to być odłam ludności hurryckiej, której siedziby znajdowały się pierwotnie w rejonie Kaukazu (przemawia za tym sposób grzebania zmarłych przypominający starożytne zwyczaje grzebalne okolic Taszkientu i Samarkandy).
     Bardziej prawdopodobne wydaje się jednak, że nazwa ludu jest pochodzenia semickiego i została utworzona od rzeczownika perazot oznaczającego miasto bez murów (nieobwarowane). Zgodnie z tą etymologią Peryzzyci stanowiliby tę część ludności Kanaanu, która była rozrzucona po całym kraju w mniejszych osiedlach i wsiach. Hipotezę tę potwierdza fakt, że Peryzzyci przybyli do Kanaanu z początkiem II tys. przed Chr., a więc jako odłam wielkiej migracji amoryckiej. Po osiedleniu się w Kanaanie Peryzzyci – podobnie jak wszyscy Amoryci – mieszkali w gęsto zalesionych i górzystych rejonach środkowego Kanaanu.

16 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 17  Asyryjczycy

     Asyryjczycy byli ludem semickim, który wyłonił się w czasie migracji akadyjskiej na skutek łączenia się w naród kilku plemion. Zajmowali północną część Międzyrzecza, czyli górzysty region między rzekami Tygrys i Eufrat (dzisiejszy Irak). Ich nazwa pochodzi od Assur – stolicy państwa.
     Przez prawie półtora tysiąca lat zażarcie rywalizowali z Babilończykami o hegemonię w Mezopotamii i na Bliskim Wschodzie. Asyryjczycy byli chciwi i groźni, posuwając się do bezwzględnego niszczenia i deportacji ludności. Taki też okazał się w 722 r. przed Chr. los zbuntowanej przeciwko nim Samarii i Królestwa Północnego. Na skutek walk wewnętrznych oraz ataków ze strony Medów i Babilończyków, którzy w końcu zajęli jej główne miasta – Assur i Niniwę - imperium asyryjskie przestało istnieć, zaś jego terytorium przejęli najeźdźcy (schyłek VII w. przed Chr.). Wszystkie biblijne wzmianki o Asyryjczykach dotyczą państwa nowoasyryjskiego, które powstało na przełomie X i IX w. przed Chr.

17 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 18 Babilończycy

     Babilończycy, podobnie jak Asyryjczycy, wyłonili się jako lud semicki w czasie migracji akadyjskiej. Pozostawali pod wpływem kultury sumeryjskiej, a ich język był rozwinięciem języka akadyjskiego. W XIX w. przed Chr. założyli starobabilońskie państwo położone w południowej części obszaru między Tygrysem a Eufratem, które przetrwało do najazdu Chetytów w XVI w. przed Chr.
     Odrodzenie państwa nastąpiło dopiero na przełomie VII i VI w. przed Chr., podczas rządów Nabopolassara, i jego syna Nabuchodonozora II. Władcy imperium nowobabilońskiego podjęli krwawe wyprawy do Palestyny oraz w 587 r. przed Chr. zdobyli, złupili i zburzyli Jerozolimę, uprowadzając do niewoli przywódców Judy i ludność. Kres imperium nowobabilońskiemu położyła nagła inwazja Persów pod wodzą Cyrusa. W 539 r. przed Chr. Babilonia stała się jedną z prowincji perskich.
     Babilończykom zawdzięcza się rozpowszechnienie pisma klinowego, które przetrwało do początków ery chrześcijańskiej.

18 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 19  Egipcjanie

     Egipcjanie, południowi sąsiedzi biblijnego Izraela, zamieszkiwali dwa brzegi Nilu od tzw. pierwszej katarakty do regionu w pobliżu współczesnego Kairu (Górny Egipt), deltę Nilu (Dolny Egipt) oraz oazy na zachód od doliny Nilu, wybrzeże Morza Czerwonego i niektóre rejony Półwyspu Synajskiego.
     Położenie geograficzne zabezpieczało ich przed obcymi wpływami kulturowymi i religijnymi. Historia ich państwa sięga III tysiąclecia przed Chr. Ich dzieje były bardziej stabilne niż losy Mezopotamii i jej mieszkańców (Asyryjczyków i Babilończyków). Cywilizacja egipska pod każdym względem dominowała nad Izraelem. Od czasów Józefa aż do Mojżesza (ok. 450 lat) Izraelici przebywali w niewoli egipskiej.
     Egipcjanie dokonali wielu wynalazków, z których najważniejszym jest pismo. Podobnie jak w Mezopotamii umożliwiło to wejście w epokę historyczną, czyli czasy udokumentowane zapisami.

19 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 20 Sumerowie

     Sumerowie to lud nieznanego pochodzenia, który w IV tysiącleciu przed Chr. przywędrował na tereny położone między Tygrysem a Eufratem w okolicach ujścia tych rzek do Zatoki Perskiej. Mówili jedną z odmian tzw. języka aglutynacyjnego, należącego do rodziny języków indoeuropejskich i przypominającego strukturą język turecki. Przypuszcza się, że mogli przybyć z rejonu Kaukazu.
     Przemieszali się z lokalną ludnością, co miało wielki wpływ na rozwój cywilizacji Mezopotamii. Sumerowie byli zorganizowani w samodzielne miasta-państwa, toczące ze sobą wojny. Na czele tych miast stali królowie bądź książęta będący przedstawicielami bóstw. Wewnętrzne konflikty sprawiły, że ok. 2350 r. przed Chr. semicki władca miasta Agade (bibl. Akkad) imieniem Sargon podbił Sumer, dzięki czemu język i kultura akadyjska stopniowo wypierały język sumeryjski. Ostateczny koniec państwa sumeryjskiego nastąpił około 1750 r. przed Chr., kiedy babiloński władca Hammurabi pokonał króla Rinsina z Larsy.
     Cywilizacja sumeryjska (m.in. pismo obrazkowe, miasta, literatura) jest uważana za najstarszą z wielkich cywilizacji starożytnego Bliskiego Wschodu.

20 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 21 Tradycja elohistyczna
     Tradycja elohistyczna (E) to jedno ze źródeł Pięcioksięgu (pozostałe trzy to tradycja jahwistyczna, kapłańska i deuteronomiczna). Do najważniejszych jej świadectw należą: Rdz 22,1-19; 40,1-23; Wj 20,1-26.
     Nazwa nurtu pochodzi od słowa Elohim – Bóg (stąd skrót literowy – E).
Określenie Elohim przyjęło się w kręgach prorockich oraz wśród wyznawców nawiedzających sanktuaria na północy kraju (Królestwo Północne), takie jak Betel czy Sychem, których początki i sława sięgały czasów patriarchów. Tradycja elohistyczna kształtowała się w IX-VIII w. przed Chr. Jej założeniem teologicznym było uniwersalne i profetyczne spojrzenie na historię zbawienia.      Cechy charakterystyczne tradycji elohistycznej to m.in.:
          – unikanie antropomorfizmów, czyli mówienia o Bogu tak, jak się mówi o człowieku;
          – związanie większości opowiadań z Księgi Rodzaju z terenami północnymi;
          – porozumiewanie się Boga z ludźmi za pośrednictwem snów bądź posłańców (aniołów);
          – przywiązywanie wielkiej wagi do proroctw.

21 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 22  Tradycja jahwistyczna

     Tradycja jahwistyczna to najstarsze źródło literackie leżące u podstaw Pięcioksięgu (obok tradycji elohistycznej – E, kapłańskiej – P i deuteronomicznej – D). Jej pisemne przykłady znajdujemy w: Rdz 2,4b-4,26; 32,22-32; Wj 1-22; Lb 24,1-25.
     Nazwa oraz symbol (J) tradycji pochodzą od imienia Boga (Jahwe). Tradycja ta rozwijała się głównie w Państwie Południowym (była związana ze Świątynią Jerozolimską). Trudno jest ustalić dokładną datę jej powstania – najczęściej przyjmuje się lata 950-722 przed Chr. Zamiarem anonimowego autora (lub autorów, jak twierdzą współcześni uczeni) było ukazanie narodowi wybranemu sensu działania Boga w dziejach.
     Do charakterystycznych cech tradycji jahwistycznej należą:
          – antropomorfizmy;
          – pozytywna postawa wobec cywilizacji rolniczej, państwa i królestwa;
          – zainteresowanie sprawami narodowymi i ogólnoświatowymi;
          – jasny, prosty i obrazowy styl.

22 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 23  Tradycja deuteronomiczna

     Tradycja deuteronomiczna (D) to czwarte źródło Pięcioksięgu (obok tradycji jahwistycznej – J, elohistycznej – E i kapłańskiej – P). Do tekstów przypisywanych do tej tradycji należą Pwt, Joz, Sdz, 1 i 2 Sm, 1 i 2 Krl.
     Nazwa pochodzi od greckiej nazwy Księgi Powtórzonego Prawa: Deuteronomion (drugie prawo). Początki tradycji deuteronomicznej sięgają Mojżesza i wydanych przez niego praw regulujących życie społeczności wierzących w Boga, a jej największy rozwój nastąpił wkrótce po reformie Jozjasza oraz podczas wygnania babilońskiego (ostateczne utrwalenie tej tradycji nastąpiło w czasach powygnaniowych). Zamierzeniem anonimowego deuteronomisty było ukazanie, że upadek Izraela i Judy jest nieuchronną karą za przekroczenia prawa danego przez Boga.
     Cechy charakterystyczne tradycji deuteronomicznej to m.in.:
          – styl patetyczny użyty celem przekonania o konieczności posłuszeństwa Prawu;
          – liczne powtórzenia;
          – zamienne używanie zaimka „ty” i „wy” w odniesieniu do narodu, wskazujące na jego jedność.

23 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 24  Tradycja kapłańska

     Tradycja kapłańska to najbardziej konserwatywny i zachowawczy, a zarazem najbardziej ortodoksyjny nurt świętej Tradycji Izraela (jedno z czterech źródeł Pięcioksięgu, obok tradycji jahwistycznej – J, elohistycznej – E i deuteronomicznej – D). Najbardziej znanymi przykładami tej tradycji są teksty: Rdz 2,1-3; 17,1-27; Kpł 17,10-14.
     Tradycję tę oznacza się literą P (od niemieckiego słowa Priester - kapłan), gdyż powstała prawdopodobnie w kręgach kapłańskich pod koniec wygnania babilońskiego (początek drugiej połowy VI w. przed Chr.). Jej autorzy dążyli do odnowienia przymierza synajskiego i związanych z nim instytucji Izraela w czasach oczekiwanego odrodzenia.
     Cechy charakterystyczne dla tradycji kapłańskiej to m.in.:
          – suchy styl;
          – silne zabarwienie kultowe i obrzędowe;
          – częste występowanie genealogii, wyliczeń, powtórzeń;
          – akcentowanie roli kapłana (zastępuje on w tej tradycji króla występującego u jahwisty oraz proroka charakterystycznego dla elohisty).

24 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 25  Reforma Jozjasza

     Jozjasz był synem króla Amona i Jedidy. Lud obwołał go królem Judy po zamordowaniu jego ojca. Jozjasz miał wtedy osiem lat. Jego panowanie (640-609) było czasem narodowego odrodzenia Judy po okresie hegemonii Asyrii i zanieczyszczania jahwizmu.
     Jozjasz stopniowo lecz skutecznie przeprowadzał gruntowne reformy religijne. W 626 r. przed Chr. usunął kulty pogańskie z Judy i Jerozolimy oraz nakazał zlikwidować wszystkie lokalne sanktuaria, co przesądziło o centralizacji kultu w Jerozolimie. Cztery lata później przy odnawianiu Świątyni Jerozolimskiej odnaleziono zwój Księgi Prawa. Do 622 r. przed Chr. objawienie Boże żyło przede wszystkim w zbiorowej i indywidualnej pamięci oraz w sumieniach tych, którzy zaufali Bogu i tworzyli solidarną wspólnotę wierzących. Reforma Jozjasza wysunęła na pierwszy plan Torę, wyeksponowała jej inność i odrębność wyróżniającą ją od pozostałych przekazów i zapisów. Był to zarazem początek przenoszenia punktu ciężkości z kapłanów i systemu ofiarniczego na pisarzy i mędrców, których zadaniem stało się objaśnianie i wykładanie Prawa.

25 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 26  Synagoga

     Synagoga to najbardziej oryginalna i specyficzna instytucja judaizmu. Jest zarówno zgromadzeniem Żydów, którzy się modlą, czytając Biblię oraz słuchając nauczania i napomnień na niej opartych, jak i samym miejscem, gdzie gromadzi się wspólnota. Instytucja synagogi rozwinęła się w judaizmie po reformie Ezdrasza. Synagoga stała się miejscem studiowania Biblii, komentowania jej i powstawania materiałów talmudycznych. Choć wciąż trwają dyskusje nad tym, na kiedy należy datować początki synagogi, nie ulega wątpliwości, że pojawienie się Pięcioksięgu dało nowy i ważny impuls do spotkań modlitewnych. W synagodze został potwierdzony autorytet Pięcioksięgu, bowiem jego rękopisy i treść otaczano tam szacunkiem i czcią.
     Budynki synagog zazwyczaj miały kształt prostokątnych, trzynawowych bazylik, których oś podłużna była zorientowana ku Jerozolimie. W przedsionku znajdowała się studnia oczyszczenia, we wnętrzu z przodu – święte miejsce ze skrzynią do przechowywania zwojów, a pod nią pulpit oraz menora.

26 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 27  Prorok

     Prorok to osoba pośrednicząca między ludźmi a Bogiem (hebr. nabi to odpowiednik akadyjskiego słowa oznaczającego wzywać, zwiastować; gr. prophetes oznacza mówiącego za kogoś).
     Biblijni prorocy to nie przepowiadacze przyszłości ani wróżbici, lecz ludzie kształtujący za pomocą objaśniania wydarzeń i postępowania rodaków w aspekcie zgodności z wolą Bożą. Zgłębiając przekazywane w Tradycji wymagania Boże, dokonywali krytycznego osądu przeszłości i teraźniejszości, i piętnowali odstępstwa, błędy oraz wady. Wzywali do uzdrowienia stosunków społecznych i religijnych oraz do nawrócenia. Czasami ich orędzie wychodziło poza ramy ustalonego porządku doczesnego, a wtedy nabierało cech mesjańskich i eschatologicznych. Prorocy działali w pobliżu sanktuariów i ważniejszych ośrodków kultu, pozostawali w kontakcie z przywódcami narodowymi i religijnymi, ganiąc ich i napominając, oraz solidarnie łączyli się z najbiedniejszymi.
     Znamy imiona i nauczanie ponad dwudziestu proroków, inni pozostali anonimowi. W księgach biblijnych zachowały się również wzmianki o prorokach, których wypowiedzi nie doczekały się osobnych zapisów.

27 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 28  Diaspora

     Określenie diaspora (gr. rozproszenie) odnosi się do zamieszkiwania Izraelitów poza Ziemią Izraela. Diaspora oznacza zarówno rozproszonych, jak i miejsce ich rozproszenia.
     W dziejach biblijnego Izraela nie było okresu, kiedy wszyscy Izraelici mieszkali wyłącznie na terenie Palestyny. Dwiema najczęstszymi przyczynami migracji były w starożytności wojny i handel.
     Geneza zjawiska diaspory sięga okresu rządów Dawida i Salomona. W wyniku zwycięstw nad sąsiadami i nawiązywania rozległych stosunków handlowych pewna liczba Izraelitów opuściła ojczyznę w roli kolonizatorów, administratorów królewskich i kupców.
     Rozproszenie wzrosło podczas kolejnych deportacji. Izraelici uprowadzeni podczas przesiedlenia asyryjskiego (pod koniec VIII w. przed Chr.) utworzyli pierwszą prężną

diasporę. Zjawisko diaspory utrwaliło się na wygnaniu babilońskim (VI w. przed Chr.), kiedy dokonała się największa część przebudowy życia duchowego i religijnego.
     W czasach chrześcijańskich właściwie we wszystkich metropoliach Imperium Rzymskiego istniały lokalne diaspory – często ułatwiały one powstawanie gmin (wiele wspólnot założonych przez św. Pawła powstało w miastach, gdzie istniały synagogi), a wielu Żydów stawało się wyznawcami Jezusa Chrystusa (judeochrześcijanie). Do najbardziej znanych ośrodków diaspory należały: Aleksandria, Damaszek, Tars, Efez, Milet, Antiochia Pizydyjska, Pergamon, Filippi, Tesalonika, Berea, Laodycea i Rzym.
     Po pierwszym powstaniu żydowskim przeciw Rzymianom (66-70 r.) część Żydów deportowano do Rzymu jako niewolników. Po upadku drugiego powstania (135 r.) cesarz Hadrian wydał zakaz wstępu Żydom do Judei. Rozproszyli się oni wtedy po całym ówczesnym świecie, zwłaszcza po Mezopotamii, a następnie północnej Afryce i Europie.
     Państwo Izrael powstało ponownie dopiero po II wojnie światowej. Pomimo proklamowania niepodległości wielu Żydów przebywa w diasporach na całym świecie, gdzie często zasymilowali się z lokalną ludnością.

28 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 29 Pisarze
     Pisarze (soferim od hebr. safar – pisać, liczyć) byli spadkobiercami wielkich proroków sprzed wygnania babilońskiego. Z chwilą zaistnienia zapisów świętej Tradycji Izraela zajmowali się ich przepisywaniem. Wprowadzając uściślenia i poprawki do tekstu oraz dokonując finalnej obróbki redakcyjnej przyczynili się do opracowania ostatecznej formy Biblii Hebrajskiej, która została uznana za podstawę pieczołowicie sporządzanych odpisów. Po ustaleniu ostatecznego brzmienia BH, stworzyli system zabezpieczeń tekstu uniemożliwiający zniekształcanie go (masora marginalna).
     Po wygaśnięciu zjawiska profetyzmu pisarze przejęli również zadanie objaśniania i komentowania tekstu świętego. Jako miłośnicy i znawcy Prawa pisarze stali się duchowymi przywódcami ludu. W kapłanach widziano odtąd przede wszystkim przedstawicieli i wykonawców kultu ofiarniczego. Począwszy od ok. III w. przed Chr. ukształtowała się w obrębie soferim coraz bardziej wpływowa partia polityczna pisarzy o orientacji dość umiarkowanej, z której wyłonili się faryzeusze.
     Najsłynniejszym spośród pisarzy był Ezdrasz.  

29 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 30 Psałterz

     Psałterz to jedna z ksiąg liturgicznych, zawierająca 150 utworów składających się na Księgę Psalmów. Często psałterz łączono z ewangeliarzem, umieszczając w jednej księdze teksty używane podczas nabożeństw.
     Do najpiękniej iluminowanych psałterzy należą: psałterz utrechcki (IX w.) i psałterz Ludwika Świętego (XIII w.). Z zachowanych polskich psałterzy warto wymienić najstarszy drukowany psałterz królowej Jadwigi zwany floriańskim (XIV-XV w.), psałterz puławski (XV-XVI w.) czy literackie tłumaczenie Jana Kochanowskiego – „Psałterz Dawidów” (1579 r.).

30 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 31  Kodeks Leningradzki
   Kodeks Leningradzki (oznaczony symbolem Ms B19a) to najstarszy z kodeksów pergaminowych zawierających całą Biblię Hebrajską. Powstał ok. 1008 r. w Kairze. Sporządzono go w znakomitej rodzinie żydowskiej należącej do cieszącego się szacunkiem i uznaniem kręgu stróżów przekazu i objaśniania ksiąg świętych. Jego twórca Samuel ben Jakub korzystał z odpisów, które przygotował jego dziadek, Aaron ben Mosze ben Aszer. Po wielu perypetiach rękopis trafił do Petersburga (Leningradu), gdzie jest przechowywany w zbiorach tamtejszej Biblioteki Publicznej.
     Opiera się na nim opracowana przez niemieckiego biblistę, Rudolfa Kittela, Biblia Hebrajska (Biblia Hebraica Kittela).

31 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 32  Kodeks z Aleppo

     Kodeks z Aleppo jest drugim pod względem znaczenia po Kodeksie Leningradzkim kodeksem zawierającym cały tekst Biblii Hebrajskiej. Jego nazwa pochodzi od miasta w Syrii, gdzie był przechowywany od XIV w. Wcześniej znajdował się w Jerozolimie i w Kairze. W 1947 r. w nieznanych okolicznościach rękopis zaginął, a następnie odnalazł się w Izraelu, gdzie umieszczono go w Muzeum Ben Zwi w Jerozolimie. Podczas wojny żydowsko-arabskiej w 1967 r. zaginęła czwarta część tekstu.
     Kodeks z Aleppo sporządził ok. 930 r. z jakiegoś starszego odpisu Salomon ben Buya, uzupełnił natomiast Aaron ben Moses ben Aszer. Wywodzi się on z tych samych kręgów uczonych co Kodeks Leningradzki. Zawsze cieszył się wielkim uznaniem Żydów. Tak było w średniowieczu, kiedy jego walory opiewał Majmonides, i tak jest dzisiaj. Opiera się na nim opracowane w Stuttgarcie wydanie krytyczne Biblii Hebrajskiej (Biblia Hebraica Stuttgartensia).

32 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 33  Papirus Nash

     Papirus Nash to jeden z najstarszych rękopisów zawierających fragmenty tekstu Starego Testamentu. Uczeni datują sporządzenie go na schyłek II w. przed Chr. Zawiera on fragment Dekalogu z tekstem Księgi Wyjścia 20,2-17 oraz częścią tekstu Księgi Powtórzonego Prawa: 5,6-21 i 6,4-5. Taka kolejność wskazuje, że chodzi o zapis przeznaczony do użytku liturgicznego lub szkolnego.
     Został odnaleziony w Kairze i podarowany bibliotece uniwersyteckiej w Cambridge przez W.L. Nasha. Opublikowano go w 1910 roku.

33 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 34  Pseudoepigraf

     Pseudoepigraf (gr. pismo z fałszywym tytułem) to pismo przypisywane określonej osobie, choć napisane przez kogoś innego. Najczęściej pseudoepigrafy biblijne były przypisywane postaciom o wysokim autorytecie w Kościele. Nie ustalone autorstwo ksiąg nie przeczy ich natchnionemu charakterowi.
     Przykładami pseudoepigrafów są: Księga Daniela, Drugi List św. Piotra, List Jakuba, List Judy.

34 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 35  Qumran

     W latach 1947-56 w grotach koło Qumran (14 km na południe od Jerycha) położonych na pierwszym skalistym szelfie wzgórz na zachodnim wybrzeżu Morza Martwego odkryto rękopisy zawierające m.in. najstarsze znane zapisy ksiąg biblijnych. Archeolodzy ustalili, że osada qumrańska istniała przez ponad dwa stulecia – od połowy II w. przed Chr. do 68 r. po Chr., kiedy to podczas pierwszego powstania żydowskiego padła łupem Rzymian. Według jednej z hipotez rękopisy z Qumran zgromadziła zamieszkująca osadę wspólnota esseńczyków.
     Jest to łącznie kilka tysięcy fragmentów stanowiących większe lub mniejsze pozostałości ponad 800 starannie sporządzonych zwojów. Ich powstanie datuje się na lata 220 przed Chr. - 68 po Chr. Poza jednym wyjątkiem (tzw. Zwój Miedziany) teksty mają charakter religijny i są zapisane w języku hebrajskim, aramejskim i greckim.
     Biorąc za punkt odniesienia żydowską i chrześcijańską koncepcję kanonu Pisma świętego, qumrańskie znaleziska można uporządkować w trzy grupy:
          1. hebrajskie i aramejskie rękopisy z tekstami ksiąg Biblii Hebrajskiej;
          2. fragmenty pism wchodzących w skład Septuaginty;
          3. greckie i aramejskie przekłady Biblii Hebrajskiej (jest ich najmniej, gdyż w odosobnionej wspólnocie ulokowanej w bliskim sąsiedztwie Jerozolimy nie istniała potrzeba dokonywania przekładów).

35 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 36  Rękopisy z Pustyni Judzkiej

     Nazwą odkryć na Pustyni Judzkiej obejmuje się znaleziska z grot umiejscowionych wzdłuż urwistych zboczy okresowych potoków (arab. wadi, hebr. nachal). W szerokim znaczeniu nazwa ta odnosi się również do Qumran i okolic, lecz w węższym dotyczy znalezisk pozaqumrańskich.
     Wykopaliska rozpoczęto w 1952 r. Rękopisy odnaleziono w kilku miejscach. Duża grupa świadectw pochodzi z grot Wadi Murabba'at, 18 km na południe od Qumran i ok. 3 km od zachodniego brzegu Morza Martwego. Kolejne rękopisy odnaleziono na Masadzie, w ruinach Chirbet Mird (14 km na południowy wschód od słynnego klasztoru Mar Saba) i w grotach na zboczach Nachal Chever (po południowo-zachodniej stronie Morza Martwego).
     Obok wielu tekstów biblijnych (w przeważającej większości zgodnych z tekstami przekazanymi przez masoretów) odnaleziono w grotach listy i inne dokumenty z okresu drugiego powstania Żydów pod wodzą Bar Kochby przeciw Rzymianom (lata 132-135).

36 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 37 Hexapla Orygenesa

     Hexapla (gr. heks – sześć, aplos – kolumna) jest największym dziełem uczonego aleksandryjskiego Orygenesa (185-234), uważanego za ojca biblistyki, a w szczególności krytyki tekstu i hermeneutyki biblijnej.
     W sześciu równoległych kolumnach Orygenes ustawił najważniejsze w jego czasach teksty Starego Testamentu. Pierwsza kolumna zawierała tekst hebrajski, druga podawała jego transkrypcję grecką czyli fonetyczny zapis czytania oryginału w alfabecie greckim, trzecią stanowił przekład Akwili, czwartą – Symmacha, piątą – tekst Septuaginty, szóstą zaś przekład Teodocjona (wg Euzebiusza z Cezarei (260-339) w części zawierającej Psalmy dodatkowo umieszczone były trzy inne przekłady greckie, z których żaden nie zachował się do naszych czasów).
     Używając znaków zapożyczonych z dzieł Arystarcha (217-145 r. przed Chr.), drobiazgowo zaznaczał miejsca, w których Septuaginta oraz wersje Akwili, Symmacha i Teodocjona różniły się między sobą. To ogromne dzieło prawdopodobnie nigdy nie doczekało się przepisania w całości i dlatego nie zachowało się do naszych czasów.

37 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 38  Reforma Ezdrasza

     Ezdrasz był kapłanem, który w 458 r. przed Chr. (80 lat po powrocie z wygnania babilońskiego, podczas panowania perskiego) przewodniczył obrzędowi odnowienia Przymierza połączonemu z obchodami jesiennego święta Namiotów. Punktem kulminacyjnym jego publicznego wystąpienia było czytanie Tory i jej tłumaczenie na język aramejski, którym posługiwali się uczestnicy świątecznych obchodów. Chodziło o doraźne wyłożenie zasad i wymogów Prawa Bożego. To Tora, podobnie jak ponad półtora wieku wcześniej podczas reformy Jozjasza, miała regulować wszystkie dziedziny życia wyznawców jedynego Boga.
     Epizod, który miał miejsce w bezpośrednim sąsiedztwie świątyni, zapoczątkował lub co najmniej zintensyfikował systematyczną praktykę zgromadzeń o podobnym charakterze. Niektórzy skłaniają się do twierdzenia, że dało to początek instytucji synagogi, gdzie czytanie, tłumaczenie i rozważanie ksiąg świętych stało się najważniejszą czynnością liturgiczną. Opracowano rozporządzenia, które szczegółowo regulowały przebieg liturgii synagogalnej. Stała się ona modelem dla sprawowanej przez Kościół liturgii słowa.

38 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 39 Septuaginta

     Septuaginta („przekład siedemdziesięciu” oznaczany skrótem LXX) to nazwa Biblii Greckiej, czyli zbioru ksiąg Starego Testamentu w języku greckim. Greckie tłumaczenie Biblii Hebrajskiej powstało w Aleksandrii w III-I w. przed Chr. Początkowo obejmowało tylko Pięcioksiąg, lecz wkrótce przełożono na grecki dwa pozostałe zbiory Biblii Hebrajskiej, czyli Proroków i Pisma.
     Septuaginta to nie tylko przekład. Obejmuje ona także przetłumaczone na grecki księgi, których hebrajskie lub aramejskie oryginały zaginęły, oraz pierwotnie napisane bądź zachowane po grecku księgi deuterokanoniczne (Tobiasza, Judyty, Barucha, List Jeremiasza, 1 i 2 Księgę Machabejską, Księgę Mądrości i Mądrość Syracha oraz fragmenty Księgi Estery i Księgi Daniela).
     Układ ksiąg w LXX jest odmienny niż w Biblii Hebrajskiej. Kanon hebrajski odzwierciedla porządek chronologiczny, w jakim poszczególne zbiory do niego wchodziły, zaś Septuaginta porządkuje pisma według gatunków literackich. Najpierw umieszczono w niej księgi historyczne, potem dydaktyczne, a na końcu prorockie.
     Nowością Septuaginty była nie tylko transpozycja językowa (przełożenie języka), ale przede wszystkim transpozycja mentalności. Umożliwiła ona dotarcie orędzia utrwalonego w Biblii Hebrajskiej poza obręb Izraela, do świata pogańskiego.

39 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 40 Przekład Akwili

     Przekład Akwili to literalne, wręcz niewolnicze tłumaczenie hebrajskiego tekstu Biblii na język grecki. Dokonał go ok. 130 r. po Chr. Akwila, z pochodzenia poganin, który najpierw nawrócił się na chrześcijaństwo, a następnie przeszedł na judaizm.
     Chociaż doskonale znał język grecki, świadomie poświęcał piękno, a nawet gramatyczne i składniowe zasady greki na rzecz dosłownego trzymania się tekstu hebrajskiego. Czasami posuwał się do wtrącania hebraizmów, tak iż jego przekład mogli zrozumieć jedynie ci, którzy znali hebrajski. Przekład Akwili oficjalnie został zalecony wyznawcom judaizmu i stał się przekładem diaspory żydowskiej. Wyraźnie polemiczny względem Septuaginty i Nowego Testamentu świadczy, że jego opracowanie miało podłoże ideologiczne.
     Przekład ten nie zachował się w całości, bo w późniejszych stuleciach nie posługiwano się już w synagogach językiem greckim. Znamy go wyłącznie z rozmaitych starożytnych cytatów, z zachowanych fragmentów Hexapli Orygenesa oraz z tekstów z VI w. znalezionych w genizie kairskiej.

40 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 41  Przekład Symmacha

     Przekład Symmacha to grecki przekład ksiąg hebrajskich, który pojawił się nieco później niż przekład Akwili (ok. 170-180 r.). Symmach był prawdopodobnie wyznawcą judaizmu, lecz mógł być także judeochrześcijaninem, co znaczyłoby, że rezerwa i niechęć rabinów wobec Septuaginty przenosiły się również na grunt chrześcijański. Jego dzieło miało załagodzić mankamenty niewolniczej wierności przekładu Akwili. Tłumaczenie, znane tylko fragmentarycznie, można łatwo rozpoznać po eleganckim języku i pompatycznym stylu. W odróżnieniu od przekładu Akwili, mamy w nim luźne parafrazy tekstu, wskutek czego dzieło Symmacha nigdy nie zdobyło wśród Żydów popularności dorównującej przekładowi Akwili.

41 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 42  Przekład Teodocjona
     Przekład Teodocjona jest najpóźniejszym z trzech znanych przekładów żydowskich Biblii Hebrajskiej na grekę powstałych po przejęciu Septuaginty przez chrześcijan (obok przekładu Akwili i Symmacha).
     Okoliczności i czas powstania tego przekładu nie są znane. Część uczonych uważa, że pochodzi on z tego samego okresu co tłumaczenie Akwili, czyli z pierwszych dekad II w. Inni badacze umieszczają jego początki kilka dziesięcioleci później, czyli pod koniec II w.
     Teodocjon pochodził prawdopodobnie z Efezu i – jak Akwila – był prozelitą żydowskim. Znając zastrzeżenia wobec Septuaginty, zamiast opracowywać nową wersję, podjął surową rewizję Biblii Greckiej, „poprawiając” ją pod kątem poglądów doktrynalnych i oczekiwań rabinów. Rewizja polegała na uzgadnianiu tekstu greckiego z brzmieniem hebrajskim, zaś zasadą poprawek była bezwzględna wierność oryginałowi. Teodocjońska wersja Księgi Daniela została przyjęta przez chrześcijan.

42 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 43  Wulgata

     Wulgata (łac. vulgatus – rozpowszechniony) to łacińskie tłumaczenie Pisma świętego uznane za textus receptus (tekst obowiązujący) w Kościele zachodnim. Na skutek istnienia dużej liczby łacińskich przekładów Biblii papież Damazy I (366-384) polecił sporządzenie nowego tłumaczenia ksiąg świętych w celu prowadzenia dyskusji teologicznych, w których trzeba było powoływać się na jeden normatywny tekst, jak również do użytku liturgicznego.
     Zadania tego podjął się św. Hieronim (ok. 347-419), doskonale znający grekę, łacinę i hebrajski. Pracował nad nim w latach 390-405. Zaproponował powrót do veritas Hebraica (prawdy hebrajskiej), to znaczy do sensu oryginału, jednak jego tłumaczenie nie było całkowicie niezależne od Biblii Greckiej. Chociaż dobrze znał hebrajski, opierał się na Septuagincie, tłumaczeniach Akwili, Symmacha i Teodocjona oraz na informacjach i tradycjach objaśniania ksiąg świętych przejętych od Żydów. Kierując się wiarą chrześcijańską, Hieronim tłumaczył Stary Testament w świetle Nowego. Istotną cechą jego przekładu jest też zamierzony „cyceronianizm”, to znaczy troska o piękno szaty językowej Biblii.

43 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 44  Starołacińskie przekłady Biblii

     Pierwsze przekłady łacińskie Biblii pojawiły się w Afryce Północnej w II w. (niektórzy uczeni sugerują, że wcześniej powstawały w Antiochii i być może w Italii, w okolicach Mediolanu). Powstawały one w środowiskach chrześcijańskich z tych samych pobudek, z jakich wcześniej Żydzi dokonywali przekładów na aramejski i grecki. Były to potrzeby praktyczne, liturgia, względy doktrynalne i pobożność prywatna. Stary Testament tłumaczono jednak nie z hebrajskiego, lecz z krążących odpisów Septuaginty i innych wersji greckich. Były to więc przekłady z przekładów.
     Przekłady starołacińskie dzieli się na afrykańskie (versio Afra) oraz europejskie (versio Itala). Obie grupy noszą cechy charakterystyczne dla mentalności i religijności każdego z tych regionów.
     Wraz z zaistnieniem i upowszechnieniem Wulgaty zmalała rola przekładów starołacińskich, a w końcu większość zupełnie poszła w zapomnienie. Prawdopodobnie dlatego do naszych czasów nie zachował się żaden kompletny rękopis żadnego z nich. Wiedza o nich pochodzi z różnych fragmentarycznych odpisów i cytatów w pismach łacińskich ojców Kościoła.

44 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 45  Biblia Jerozolimska

     Biblia Jerozolimska (BJ) – francuski przekład Pisma Świętego – stanowi owoc pracy uczonych związanych z dominikańską Szkołą Biblijną i Archeologiczną w Jerozolimie, założoną w 1890 r. z inicjatywy M.J. Lagrange'a. Tłumaczenie ukazało się w latach 1948-1954 w serii 43 tomów, a wydanie jednotomowe (z przypisami i wprowadzeniami) – w 1956 r. Walorem BJ jest piękno i precyzja języka francuskiego.
     Podstawą przekładu Starego Testamentu była bardziej Septuaginta niż tekst masorecki, chociaż tłumacze dbali też o wierność oryginałowi hebrajskiemu. Wstępy do poszczególnych ksiąg i przypisy odzwierciedlają chrześcijańską lekturę ksiąg świętych.
     W 1966 r. BJ została wydana w wersji angielskiej jako The Jerusalem Bible, a w 1985 r. pojawiła się kolejna edycja, znana jako The New Jerusalem Bible (skrót: NJB). Przekładu dokonano z hebrajskiego i greckiego, porównując go z brzmieniem francuskim. Tekst BJ służył jako oparcie i pomoc dla tłumaczeń na rozmaite języki nowożytne, w tym na język polski. Dużym uznaniem cieszą się również inne wersje językowe BJ, a w szczególności włoska i hiszpańska.

45 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 46  Biblia Brzeska

     Biblia Brzeska to najpopularniejszy kalwiński przekład Pisma Świętego na język polski. Tłumaczenia podjął się Jan Łaski, dokończył zaś zespół tłumaczy, któremu przewodniczył Grzegorz Olszak. Przekład powstał dzięki poparciu, jakiego udzielił książę Michał Radziwiłł zwany Czarnym, dlatego jego druga nazwa to „Biblia Radziwiłłowska”.
     Biblię Brzeską wydano w 1563 r. w Brześciu Litewskim. Wielokrotnie wznawiana, przez kilka dziesięcioleci służyła nie tylko kalwinom, lecz i pozostałym polskim protestantom (por. Biblia Gdańska).

46 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 47  Biblia Gdańska

     Biblia Gdańska to siedemnastowieczne polskie tłumaczenie Pisma świętego (por. Biblia Brzeska). Stanowiła ona owoc współdziałania polskich luteran, kalwinów i braci czeskich. Autorem przekładu wydanego w 1632 r. w Gdańsku był Daniel Mikołajewski. Poprawna językowo i wierna oryginałowi, pozostawała przez ponad trzysta lat Biblią polskich protestantów.
     W 1975 r. została zastąpiona nowym tłumaczeniem zbiorowym zatytułowanym „Biblia to jest Pismo święte Starego i Nowego Testamentu”, wydanym w Warszawie przez Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne.

47 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 48  Biblia królowej Zofii

     Biblia królowej Zofii to pierwszy całościowy przekład Starego Testamentu na język polski. Jego opracowanie datuje się na drugą połowę XV w. Jest to jeden z najstarszych zabytków języka polskiego.
     Przekładu dokonano dla czwartej żony Władysława Jagiełły. Wykonało go kilku tłumaczy, głównie Andrzej z Jaszowic. Za podstawę służyła Wulgata, ale często opierano się także na istniejących przekładach czeskich.
     Zachował się we fragmentach pierwszy tom tego dzieła, przechowywany do 1939 r. w bibliotece kolegium kalwińskiego w Sarospatak na Węgrzech, stąd używana niekiedy nazwa „Biblia szaroszpatacka”.

48 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 49 Biblia Leopolity

     Biblia Leopolity to pierwszy drukowany polski przekład całego Pisma świętego, który ukazał się w Krakowie w 1561 r. Dokonano go na zlecenie M. i S. Szarffenbergów. Pod nazwą Biblia Leopolity został dedykowany królowi Zygmuntowi II Augustowi. Tłumaczenia dokonał Jan Nicz, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, zwany Lwowczykiem (łac. Leopolita). Monumentalne dzieło zaopatrzono w 284 drzeworyty ilustrujące rozmaite epizody biblijne.
     Silne uzależnienie od przekładów czeskich i spora dowolność sprawiły, że Biblia Leopolity nie zdobyła znaczącej popularności i szybko została zastąpiona przez Biblię Wujka.

49 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 50  Biblia Nieświeska

     Biblia Nieświeska to polskie tłumaczenie całego Pisma Świętego pochodzące z drugiej połowy XVI w. Została ona wydana w 1572 r. w Nieświeżu i Uzdzie nakładem Kawieczyńskich.
     Autorem przekładu był Szymon Budny (kalwin, który przeszedł do braci polskich, czyli arian). Rozpoczął od poprawiania Biblii Brzeskiej, lecz wkrótce zdecydował się na własny przekład z oryginału. Jego tłumaczenie, używane w kręgach braci polskich, nigdy nie zdobyło takiej popularności jak Biblia Brzeska.

50 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 51 Biblia Poznańska

     Biblia Poznańska należy do współczesnych przekładów Pisma świętego na język polski. Inicjatorem jej powstania był w grudniu 1960 r. ks. prof. Aleksy Klawek, który stanął na czele zespołu redakcyjnego złożonego z biblistów związanych głównie z Uniwersytetem Jagiellońskim.
     Opracowaniem przekładu Starego Testamentu kierował ks. Michał Peter, zaś Nowego Testamentu – ks. Marian Wolniewicz. Teksty krytyczne, wykorzystane jako podstawa tłumaczenia ksiąg ST, były takie same jak te, na których oparli się tłumacze Biblii Tysiąclecia: Biblia Hebraica Kittela z 1951 r. i Septuaginta w opracowaniu A. Rahlfsa, wydana w 1943 r. Przekład Nowego Testamentu został oparty na opublikowanej w 1968 r. w Stuttgarcie drugiej edycji wydania krytycznego K. Alanda.
     Biblia Poznańska nie stała się tłumaczeniem oficjalnym, czyli używanym w liturgii i dokumentach kościelnych. Dość szczegółowy komentarz sprawia, że nie wszyscy są w stanie czytać tekst biblijny i stale odwoływać się do obszernych objaśnień. Przekład ten jest jednak bardzo przydatny dla wszystkich, którzy odbywają specjalistyczne studia i zgłębiają Pismo święte.

51 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 52 Biblia Tysiąclecia

     Biblia Tysiąclecia to oficjalny w Kościele katolickim polski przekład Pisma świętego, dokonany w związku z obchodami Tysiąclecia Chrztu Polski. Całością przedsięwzięcia zajął się zespół benedyktynów tynieckich pod przewodnictwem o. Augustyna Jankowskiego OSB.
     Za podstawę przekładu Starego Testamentu (podobnie jak w Biblii Poznańskiej) służyło krytyczne wydanie Biblii Hebrajskiej, opracowane przez R. Kittela (BHK) i częściowo uwzględniające odkrycia w Qumran. Księgi deuterokanoniczne pochodziły z edycji krytycznej Septuaginty wydanej w 1943 r. w Stuttgarcie. Za podstawę przekładu Nowego Testamentu posłużyła siódma edycja tekstu oryginalnego, którą opracował A. Merke, wydana w Rzymie w 1951 r.
     Odstąpiono od umieszczenia szczegółowego aparatu krytycznego, to jest zaznaczania wszystkich niejasności i trudności związanych z ustaleniem dokładnego brzmienia tekstu świętego. Tłumaczom chodziło też o to, aby język przekładu był nowoczesnym literackim językiem polskim. Objaśnienia tekstu ograniczono do minimum.

52 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 53  Biblia Wujka

     Biblia Wujka to pierwszy polski całościowy przekład Pisma świętego. Podjął się go w 1584 r. ks. Jakub Wujek (1540-1597), jezuita. Nowy Testament został przetłumaczony z Wulgaty, chociaż ks. Wujek korzystał także z tekstu greckiego. Był to rezultat zamierzonego kompromisu: z jednej strony poleganie na oficjalnej Biblii Kościoła katolickiego, a z drugiej uwzględnienie postulatu „powrotu do źródeł”. Tekst, inaczej niż w wydaniach protestanckich, został zaopatrzony w objaśnienia, a nawet w „summariusze” poszczególnych ksiąg biblijnych. Trudniejsze miejsca ksiąg świętych doczekały się wykładni o wyraźnym zabarwieniu apologetycznym i polemicznym, opracowanej z myślą o obronie tradycji katolickiej przed reformacją. Biblia Wujka ukazała się drukiem w 1599 r., już po śmierci autora przekładu, w Drukarni Łazarzowej w Krakowie.
     W ciągu następnych 300 lat Biblia Wujka, wielokrotnie modyfikowana i uwspółcześniana, miała ponad 20 wydań. Przez cały ten okres był to najlepszy katolicki przekład ksiąg świętych na język polski (pełniła rolę oficjalnej polskojęzycznej wersji Pisma świętego).

53 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 54  Psałterz floriański

     Psałterz floriański to trójjęzyczny (łacińsko-polsko-niemiecki) zapis Księgi Psalmów (modlitewnik), sporządzony w XIV-XV w. Powstał na Sląsku lub w Krakowie. Wyraźnie są w nim widoczne wpływy przekładów czeskich.
     Psałterz odnaleziono w 1825 r. w bibliotece kanoników regularnych w austriackim opactwie Sankt Florian koło Linzu. Wydanie drukowane ukazało się w 1834 r. pod nazwą „Psałterza królowej Małgorzaty”, sądzono bowiem, że dzieło było własnością żony Ludwika Węgierskiego. Potem pojawiły się sugestie, że rękopis należał do królowej Jadwigi, żony Władysława Jagiełły, i stąd nazwa „Psałterz królowej Jadwigi”. W 1931 r. kupiony przez Polskę rękopis został zdeponowany w Bibliotece Narodowej w Warszawie. Podczas II wojny światowej wywieziono go do Kanady, skąd w 1959 r. wrócił do kraju wraz ze zbiorami skarbca na Wawelu.
     Pergaminowy rękopis zawiera 197 bogato iluminowanych kart. W dwóch kolumnach umieszczono na nich tekst psalmów, a ponadto m.in. kilka pozabiblijnych kantyków oraz wyznanie wiary.

54 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 55 Psałterz puławski

     Psałterz puławski (opracowany w drugiej połowie XV w. lub na początku XVI w.) zawiera polski przekład psalmów i kilka innych fragmentów Starego Testamentu, przeznaczonych do odmawiania w układzie poszczególnych dni tygodnia. Autor i miejsce powstania tłumaczenia pozostają przedmiotem dyskusji.
     Pergaminowy rękopis o formacie modlitewnika liczy ponad 300 kart. Tekst psalmów zaopatrzono w objaśnienia, uznawane za najstarszy zachowany polski komentarz do psalmów.
     Oryginał dzieła nie zachował się. Jego odpisy przechowywano w Bibliotece Czartoryskich w Puławach, a następnie przewieziono do Krakowa.

55 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 56  Powstanie Machabeuszy

     Powstanie Machabeuszy było żydowskim powstaniem narodowowyzwoleńczym skierowanym przeciwko rządzącej Syrią hellenistycznej dynastii Seleucydów. Wybuchło w 167 r. przed Chr., gdy znienawidzony Antioch IV Epifanes rozkazał wybudować pogański ołtarz w świątyni Jerozolimskiej. Jednocześnie rozesłał po całym kraju urzędników, którzy mieli dopilnować składania ofiar Zeusowi. Bunt rozpoczął się w Modin, gdzie kapłan Matatiasz sprzeciwił się pogańskiemu kultowi zabijając urzędnika oraz składającego ofiarę Judejczyka.
     Matatiasz wraz z pięcioma synami schronił się w górach i dał początek szybko rozwijającemu się powstaniu. Po śmierci ojca dowództwo objął Juda zwany Machabeuszem (aram. makaba – młot), a jego przydomek przeszedł na całą rodzinę i jej stronników. Początkowo powstańcy odnieśli kilka zwycięstw – największym było zdobycie terenu świątynnego, oczyszczenie go z pogańskiego kultu i ponowne poświęcenie w 165 r. (upamiętnione w święcie Chanuka). Niestety cztery lata później Juda poległ w bitwie. Jego miejsce zajął Jonatan, a następnie Szymon. Walki trwały dopóki nie wywalczono formalnej niepodległości Judei w 141 r. przed Chr. Władzę objął wówczas syn Szymona, Jan Hirkan (Hasmoneusz), co dało początek rządom dynastii hasmonejskiej w Izraelu, która przetrwała do czasów rzymskich.

56 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 57  Biblia Hebraica Kittela

     Biblia Hebraica Kittela (BHK) jest wydaniem krytycznym tekstu Biblii Hebrajskiej. Jest to dzieło życia wybitnego znawcy tekstu biblijnego, niemieckiego biblisty Rudolfa Kittela (zm. 1929).
     W latach 1929-37 opublikowano w Stuttgarcie trzecie wydanie krytyczne Biblii Hebrajskiej (tekst masorecki wydał jako pierwszy w latach 1516-17 u Bomberga w Wenecji dominikanin Feliks z Prato; Jakub ben Chajjim, żydowski uciekinier z Tunisu, opracował go na nowo i wydał w latach 1524-25 – wydanie to uznawano za textus receptus aż do XX w.). Niemiecki uczony wprowadził w miejsce dotychczas używanego tekstu wersję zawartą w Kodeksie Leningradzkim.
     Po śmierci Kittela BHK wielokrotnie wznawiał P. Kahle. Od 1951 r. uwzględniano warianty rozpoznane w odnalezionym w grocie pierwszej w Qumran kompletnym zwoju Księgi Izajasza, starszym o ponad tysiąc lat od Kodeksu Leningradzkiego.
     Na podstawie BHK powstało najbardziej rozpowszechnione w Polsce tłumaczenie ST zawarte w Biblii Tysiąclecia oraz Biblia Poznańska.

57 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 58  Biblia Hebraica Stuttgartensia

     Biblia Hebraica Stuttgartensia (BHS) to ostatnie wydanie krytyczne Biblii Hebrajskiej, opublikowane w Stuttgarcie w 1979 r. Wydawcy tego tekstu – podobnie jak R. Kittel – bazowali na Kodeksie Leningradzkim, lecz znacznie obficiej uwzględnili warianty z odkrywanych od 1948 r. i stopniowo publikowanych zwojów qumrańskich. Zamieścili też nowy aparat krytyczny i powiększoną masorę.

58 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 59 Apokryf

     Apokryfy (gr. apokryphos – ukryty, tajemniczy) to żydowska i starochrześcijańska literatura nie uznana za kanoniczną i natchnioną. Apokryfy często przypominają treścią księgi kanoniczne i powołują się na autora natchnionego (proroka, apostoła). W egzegezie protestanckiej noszą nazwę pseudoepigrafów. Do czasów obecnych przetrwało ich ok. 70.
     Apokryfy Starego Testamentu powstawały głównie w okresie od II w. przed Chr. do I w. po Chr.; pisano je w języku hebrajskim, aramejskim lub greckim. Do najsłynniejszych należą: Księga Henocha (jej fragmenty znaleziono w Qumran), Księga Jubileuszów, Testament Dwunastu Patriarchów, Testament Mojżesza, Hioba i Abrahama, Męczeństwo Izajasza, Życie Adama i Ewy, Apokalipsa Abrahama i Księgi Sybillińskie.
     Najważniejszymi apokryfami Nowego Testamentu (pochodzącymi z II-V w.) są: Dzieje Piłata, Ewangelia Hebrajczyków, Ewangelia Tomasza (gnostycka), Ewangelia Piotra i Narodziny Maryi (Protoewangelia Jakuba).
     Protestanci uważają za apokryfy również włączone do kanonu katolickiego Pisma świętego księgi deuterokanoniczne.

59 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 60 Nabatejczycy

     Nabatejczycy to lud zamieszkujący tereny na wschód, południe i południowy zachód od Morza Martwego. Prawdopodobnie pochodzili z północno-zachodniej Pustyni Arabskiej i pojawili się w Edomie ok. VI w. przed Chr, kiedy Edomici, później znani jako Idumejczycy, zaczęli emigrować do Judy i Negebu.
     Nabatejczycy wywalczyli sobie niezależność i umocnili ją w 312 r. przed Chr., gdy Aleksander Wielki zwyciężył Persów, pod których hegemonią do tej pory pozostawali. Początkowo prowadzili koczowniczy tryb życia, lecz po osiedleniu się w Nabatei zbudowali na pustyni nowe miasta (Petra, Agdad, Sziwta, Mamszit) oraz rozbudowali dawniejsze miasta moabickie i edomickie, przekształcając je w twierdze mające chronić szlaki karawanowe, główne źródło ich bogactwa. Inwazja muzułmańska w VII w. po Chr. położyła kres ich pustynnemu państwu.

60 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 61 Semici

     Semici to określenie grupy różnych ludów żyjących w starożytności na obszarze żyznego Półksiężyca. Do ludów semickich należą: Arabowie, Aramejczycy, Asyryjczycy, Babilończycy, Kananejczycy, Hebrajczycy i Fenicjanie. Ich pochodzenie Biblia wywodzi od Sema, jednego z synów Noego, narodzonego po potopie.
     Wśród Semitów istniała duża różnorodność religii, w większości z nich jednak składano ofiary i czczono wiele bóstw. Tym bardziej interesujące jest więc, że właśnie środowisko semickie dało początek trzem wielkim religiom monoteistycznym: judaizmowi, chrześcijaństwu oraz islamowi.
     Pismo semickie wywodzi się z akadyjskiego pisma klinowego. Osiągnięcia Semitów w zakresie rozwoju pisma Fenicjanie przekazali na wyspy Grecji, wywierając w ten sposób wpływ na pismo i języki świata zachodniego.

61 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 62  Hebrajczycy

     Hebrajczycy byli jednym z ludów semickich zamieszkujących Mezopotamię przed 2000 r. przed Chr. Pisarze biblijni używali tego określenia wobec przodków narodu izraelskiego (już Abraham jest nazywany Hebrajczykiem). W czasach późniejszych było ono synonimem Izraelitów.
     Septuaginta i tradycja rabinistyczna stosują określenie „Hebrajczyk” jako nazwę honorową , natomiast w Nowym Testamencie określa się w ten sposób Żyda związanego z tradycją palestyńską w przeciwieństwie do hellenistów będących prozelitami.

62 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 63  Przesiedlenie asyryjskie

     Przesiedlenie asyryjskie było pierwszym udokumentowanym przymusowym przesiedleniem Izraelitów. Związane było z upadkiem Państwa Północnego w 722 r. przed Chr. Tuż przed oblężeniem Samarii przez Asyryjczyków duża część jej mieszkańców zbiegła na południe i osiedliła się w Jerozolimie (na podstawie wykopalisk archeologicznych ustalono, że pod koniec VIII w. przed Chr. miasto powiększyło się o nową dzielnicę, którą zamieszkiwało ok. 20 tys. ludzi).
     Jednak król asyryjski przesiedlił większość mieszkańców Państwa Północnego na teren Mezopotamii. W jednej z zachowanych inskrypcji z czasów Sargona II mówi się o deportowaniu 27290 ludzi z „ziemi domu Ormiego”, czyli z Państwa Północnego. Tak powstała i okrzepła prężna asyryjska diaspora Izraelitów, do której aluzje znajdujemy w Biblii. Gdy w VI w. przed Chr. Babilończycy przesiedlili w te same rejony Mezopotamii część mieszkańców Jerozolimy i Judy, ci przejęli dorobek swoich pobratymców i zdominowali życie tamtejszej diaspory.

63 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 64  Przesiedlenie babilońskie

     Przesiedlenie babilońskie stanowiło drugą falę przymusowych deportacji Izraelitów. Na początku VI w. przed Chr. los Samarii (przesiedlenie asyryjskie) podzieliła Jerozolima. Wobec ponawianych buntów Babilończycy, którzy zajęli miejsce Asyryjczyków, dwukrotnie najechali Judę i dokonali represyjnych przesiedleń. Pierwszej deportacji dokonano w 597 r.; uprowadzono wtedy króla Jojakina, jego matkę i dwór oraz elitę duchowo-intelektualną kraju. Dziesięć lat później, po buncie Sedecjasza, Babilończycy dokonali nowego najazdu, po długim oblężeniu zdobyli Miasto święte i deportowali znaczną liczbę ludności. Trzecia, mniejsza fala zesłańców została skierowana do Babilonii w 582 r. przed Chr., po zamordowaniu babilońskiego namiestnika, Godoliasza.
     Wygnańcy i emigranci pieczołowicie zadbali o ustrzeżenie swej tożsamości , obficie korzystając z dorobku wcześniejszej diaspory, stworzonej przez wygnańców z Samarii. Wielcy prorocy przedwygnanoniowi Izraela, przede wszystkim Jeremiasz, skutecznie przygotowali rodaków do przetrwania zagłady, zanim jeszcze ona nastąpiła. Ezechiel, który w 592 r. rozpoczął działalność na wygnaniu, uczył, że można pozostać Izraelitą z dala od własnej ziemi i tradycyjnych instytucji religijnych.      

64 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 65 Masora

     Masora (hebr. masar – przekazywać, masorah – przekaz, tradycja) to system opracowany przez żydowskich uczonych (masoretów) mający na celu wierne przekazanie hebrajskiego tekstu Biblii.
     W V w. po Chr. pojawiła się konieczność utrwalenia wymowy słów hebrajskich przez dodanie samogłosek. Zadanie to podjęła żydowska szkoła w Babilonii, która opracowała system wokalizacji nadspółgłoskowej, a następnie uczeni z Tyberiady, którzy wymyślili system wokalizacji podspółgłoskowej. Masora palestyńska (zachodnia), szybko wyparła masorę babilońską (wschodnią). Jako czas właściwej, istniejącej do dzisiaj, wokalizacji Biblii Hebrajskiej podaje się lata 700-850.
     Masoreci umieścili też w tekście akcenty spełniające trojaką funkcję: fonologiczną (akcenty, rytm), syntaktyczną (interpretacja przez podział wiersza na jednostki składniowe) i muzyczną (dostosowanie do melodii). Dodatkowo masora określa ilość wierszy, wyrazów i liter każdej księgi oraz podaje, ile razy poszczególne słowo występuje w Piśmie świętym (masora numeryczna). Ponadto zawiera informacje, co i jak należy czytać (masora tekstualna). Uwagi te były notowane na marginesie (masora marginalna) lub na końcu księgi (masora końcowa).

65 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 66  Kodeks

     Kodeks (łac. codex – księga, spis) to wczesna forma księgi składającej się z położonych jedna na drugiej kart. Początkowo były to karty papirusu, a od IV w. zaczął je zastępować trwalszy, choć bardziej kosztowny pergamin. Forma kodeksu umożliwiała tworzenie zbiorów zawierających kilka ksiąg, ułatwiała odnalezienie poszczególnych miejsc w tekście a zapis dwustronny zmniejszał koszty.
     Od II w. po Chr. kodeksy były używane do zapisywania tekstów chrześcijańskich (w przeciwieństwie do żydowskich zwojów). Po edykcie mediolańskim cesarz Konstantyn wyasygnował znaczne sumy na sporządzenie nowych kodeksów pergaminowych. Powstały wtedy m.in. takie kodeksy jak: Kodeks Synajski i Kodeks Watykański. Zachowane do dziś kodeksy Starego Testamentu są dużo młodsze – pochodzą z ok. X w. Należą do nich: Kodeks z Aleppo i Kodeks Leningradzki.

66 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 67  Pergamin

     Pergamin to materiał piśmienniczy otrzymywany z odpowiednio spreparowanych skór cieląt, kóz lub owiec. Początkowo po usunięciu sierści skóry gładzono i polerowano, często powlekając je białkiem jajka w celu rozjaśnienia barwy. Następnie płaty skóry cięto w prostokąty i zszywano ze sobą resztkami tego samego materiału zbywającymi w trakcie odcinania. Natomiast w II w. przed Chr. w Pergamonie udoskonalono technologię wytwarzania pergaminów. Skórę poddawano obróbce przy użyciu wapna, co znacznie zwiększało jej trwałość. Skrobano ją dokładnie aż do uzyskania gładkiej powierzchni, po czym ją dzielono. Stronę zewnętrzną jako lepszą wykorzystywano do zapisu tekstu.
     Od przełomu III/IV w. po Chr. pergamin zaczął wypierać powszechnie używany papirus, natomiast w XII-XIV w. został zastąpiony papierem. Pergaminowe karty łączono w kodeksy. Bardziej okazałe były barwione na purpurowo. Trwałości pergaminu zawdzięczamy zachowanie wielu rękopisów biblijnych.
     Pergaminami nazywano również dokumenty sporządzone na tym materiale.

67 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 68  Papirus

     Papirus to materiał piśmienniczy wyrabiany z dochodzącej do 4 m wysokości rośliny bagiennej o tej samej nazwie, która rosła przede wszystkim w delcie Nilu. Łodygi papirusu cięto na wąskie pasemka, pleciono na krzyż, zwilżano, ubijano i suszono na słońcu tworząc w ten sposób kartę do pisania. Napisanie dłuższego tekstu wymagało sklejenia kilku kart w tak zwany zwój. Po II w. po Chr. papirusy używane były przez chrześcijan również do tworzenia kodeksów. Papirus jako materiał stosunkowo nietrwały został w III/IV w. po Chr. wyparty przez pergamin.

68 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 69  Zwój

     Zwój (hebr. megillah lub megillat sefer) to pas ok. 10 m długości i 25 cm szerokości, powstały przez połączenie kawałków papirusu lub pergaminu. Oba końce pasa nawijano na drążki, by ułatwić przewijanie go. Na jednym zwoju mógł się zmieścić np. tekst jednej Ewangelii.
     W starożytnym Izraelu posługiwano się zwojami już przed wygnaniem babilońskim, spisując na nich tekst ksiąg świętych (w synagogach są używane do dnia dzisiejszego). Chrześcijanie w II w. zaczęli zastępować je wygodniejszymi w użyciu kodeksami.
     Wiele zwojów odnaleziono w grotach Qumran i na Pustyni Judzkiej.

69 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 70  Geniza

     Geniza (aram. genaz - ukrywać, chować) to miejsce w pobliżu synagogi, w którym składano zużyte lub zniszczone rękopisy używane podczas sprawowania liturgii. Postępowanie takie miało uchronić zapisy, w których występowało święte Imię Boga, przed nadużyciami czy profanacją. Zawartość genizy co jakiś czas palono z zachowaniem właściwego ceremoniału. Tym dziwniejszy jest fakt przetrwania genizy kairskiej, w której odnaleziono wiele rękopisów Bibli Hebrajskiej i innych tekstów.

70 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 71  Uczeni w Piśmie

     Uczeni w Piśmie (inaczej uczeni w Prawie) to grupa wykształconych Żydów zajmujących się interpretacją Pisma świętego. Najwybitniejszym z nich przysługiwał tytuł rabbi (nauczyciel). Nauczali w synagogach, zajmowali stanowiska sędziów i biegłych w Sanhedrynie. Każda grupa religijno-polityczna (faryzeusze, saduceusze, esseńczycy) miała swoich uczonych w Piśmie, jednak większość uczonych wywodziła się spośród faryzeuszy.
     Uczeni w Piśmie byli zagorzałymi przeciwnikami Jezusa i często próbowali „pochwycić Go na jakimś słowie”.
     Dziełem uczonych w Piśmie była Miszna oraz Talmud. Do najsłynniejszych uczonych w Piśmie należeli: Hillel i Szammai (ok. 20 r. przed Chr.), Gamaliel I (ok. 35 r. po Chr.), Johannan ben Zakkai i Gamaliel II (ok. 70 r. po Chr.).

71 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 72  Księgi Sybillińskie

     Księgi Sybillińskie to zbiór apokryficznych ksiąg napisanych w języku greckim. W sumie liczą one 4230 wierszy ułożonych w dwanaście ksiąg oznaczonych I-VII i XI-XIV.
     Na przełomie ery przedchrześcijańskiej i chrześcijańskiej Żydzi z diaspory, a później chrześcijanie, nawiązując do mitycznych wieszczek przepowiadających przyszłość, mieszkających w pobliżu źródeł i w jaskiniach, skomponowali proroctwa mające rozpowszechniać ich idee religijne oraz zwalczać politeizm.
     Na wzór wyroczni pogańskich wypowiedzi w Księgach Sybillińskich są ujęte w formie przepowiedni przyszłości – zapowiadają katastrofy dziejowe i koniec świata, piętnują bałwochwalstwo i wykroczenia seksualne. Przewijają się w nich groźby przeciw Ptolemeuszom, Seleucydom i Rzymowi. Nawiązują do takich epizodów biblijnych, jak stworzenie świata, potop, wieża Babel. Uwydatniają transcendencję Boga i Jego rządy nad światem i historią.

72 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 73 Talmud

     Talmud (hebr. nauczanie, studiowanie, uczenie się, lekcja) to skodyfikowany zbiór norm prawnych i obyczajowych oparty głównie na Torze. Powstał w wyniku spisania ustnej tradycji (tzw. Miszny – zbioru praw spisanego ok. 200 r. po Chr.), do której dołączono szczegółowe komentarze (tzw. Gemarę). Obok Biblii Hebrajskiej stanowi najważniejsze źródło wiary judaizmu.
     Pierwszy Talmud powstał w Palestynie w IV/V w. (Talmud Palestyński), komentuje pierwsze cztery porządki Miszny (o rolnictwie, świętach, kobietach i szkodach). Natomiast obowiązujący do dziś jest Talmud powstały w Babilonii na przełomie V/VI w. (Talmud Babiloński). Jest on pełniejszy od Palestyńskiego, komentuje porządki Miszny dotyczące świąt, kobiet, szkód i świętości.

73 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 74 Miszna

     Miszna (od hebr. szanah - powtarzać i studiować) to zbiór praw rabinackich podzielonych na 63 traktaty i 6 porządków obejmujących następujące tematy:
          1. dzięsięciny z płodów rolnych,
          2. święta publiczne,
          3. małżeństwo (zwłaszcza ekonomiczna strona umowy),
          4. szkody,
          5. ofiary świątynne,
          6. czystość rytualna.
     Tekst, który powstał ok. 200 r. po Chr. pod redakcyjnym kierownictwem Judy Księcia (Jehu ha-Nasi) przeszedł pewną ewolucję i interpretację. Jego treść została rozwinięta i zmodyfikowana w Talmudzie Palestyńskim i Babilońskim.

74 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 75  Targumy

     Targumy (hebr. przekłady) to tłumaczenia ksiąg Biblii Hebrajskiej na język aramejski. Po powrocie Żydów z wygnania babilońskiego język hebrajski został wyparty przez aramejski. Zatem czytając święte teksty w synagogach, musiano je na bieżąco tłumaczyć na język zrozumiały dla słuchaczy. Z czasem spisano te ustne parafrazy (w latach 250 przed Chr. – 300 po Chr.).
     Targumy nie były wiernymi tłumaczeniami, lecz zawierały wyjaśnienia i budujące aluzje wprowadzone dla lepszego zrozumienia tekstu Biblii Hebrajskiej. Były używane w czasie nauczania w synagogach. Znaczenie literatury targumicznej polegało na tym, że były to pierwsze tłumaczenia hebrajskiego tekstu Biblii, a zarazem próby jej interpretacji i przyswojenia aktualnemu odbiorcy.
     Do głównych targumów należą:
          – targumy qumrańskie (Kpł, Hi);
          – targum Onkelosa (Pięcioksiąg);
          – targum Jerozolimski (Pięcioksiąg);
          – targum Jonatana (prorocy);
          – targum Pseudo-Jonatana (t. Onkelosa, t. Jerozolimski);
          – targum do Hi, Prz, Ps.

75 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 76  Święty tetragram

     Świętym tetragramem (gr. tetra – cztery) nazywane są cztery hebrajskie spółgłoski JHWH oznaczające imię Boga objawione Mojżeszowi.
     W Starym Testamencie występuje ono 6828 razy, zwykle wymawiane jest jako Jahwe. W czasach powygnaniowych, w miejsce tetragramu czytano słowo Adonaj (hebr. Pan), aby nie uchybić Prawu zabraniającemu wymawiania świętego imienia Boga. Stąd też, na skutek połączenia samogłosek z Adonaj ze spółgłoskami JHWH, w późnym średniowieczu powstała „hybryda” Jehowa.

76 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 77  Judaizm

     Judaizm (gr. ioudaismos) to jedna z trzech największych religii monoteistycznych, wyznawana przez naród żydowski. Jej początki sięgają osoby Abrahama i objawienia Bożego na górze Synaj. Judaizm stanowi rezultat przebudowy życia narodowo-religijnego po powrocie z przesiedlenia babilońskiego, głównie w kontekście reformy Ezdrasza, a także jeszcze głębszej jego transformacji, jaka miała miejsce po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej w 70 r. po Chr.
     Wyznawcy judaizmu wyznają jednego, wiecznego Boga-Stwórcę, sprawiedliwego i współczującego Sędziego, Króla i Rodzica, który zawarł przymierze z narodem wybranym. Do obowiązków wiernych należy ścisłe przestrzeganie przepisów religijnych zawartych w Torze, m.in. koszerności, obrzezania i szabatu.

77 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 78  Egzegeza

     Egzegeza (gr. exegesis – wykładnia, objaśnienie) to naukowa analiza zmierzająca do teologicznej interpretacji tekstu Pisma świętego, opierająca się na krytyce literackiej oraz historycznej. Zajmuje się wykładem poszczególnych ksiąg Pisma świętego, badając krytycznie tekst, podejmując pytania o autorstwo i źródła danego tekstu z uwzględnieniem danych historycznych, geograficznych i archeologicznych i wydobywając zawarte w tekście przesłanie religijne.
     Początki egzegezy biblijnej sięgają czasów proroków, którzy odczytywali święte tradycje i księgi w świetle współczesnych im wydarzeń. Później naukę tę rozwinięto w rabinackich szkołach midraszu oraz przy spisywaniu Miszny. Egzegeza chrześcijańska pojawiła się już w Nowym Testamencie oraz pismach ojców Kościoła (I/II w po Chr.), a jej rozkwit nastąpił w III-VI w., kiedy powstały główne szkoły w Aleksandrii i Antiochii.

78 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 79 Midrasz

     Midrasz (od hebr. darasz - badać, interpretować) to rabinacka metoda wyjaśniania Pisma świętego polegająca na dostosowanym do aktualnych warunków życia komentowaniu poszczególnych ksiąg lub poszczególnych wydarzeń w nich opisanych. Interpretacja midraszowa dokładnie bada znaczenie pojedynczych słów i form gramatycznych, objaśnia każdy werset i odnosi nauki judaizmu do tekstu Biblii. Midrasz zakłada, że tekst biblijny zawiera niewyczerpany zasób znaczeń odpowiednich do każdej kwestii i sytuacji.
     Istniały dwa rodzaje wyjaśnień midraszowych: halacha i haggada. Pierwsze z nich to prawniczy wykład Pisma świętego, którego przepisy, często bardzo drobiazgowe, utrudniające wiernym codzienne życie, istniały początkowo tylko w tradycji ustnej (zbiorami przepisów halachy są Miszna i Tosefta). Drugie natomiast to wyjaśnienie narracyjnych partii tekstu biblijnego z punktu widzenia religijno-moralnego (w Nowym Testamencie przykładem haggady jest tzw. Ewangelia Dzieciństwa zawarta w pierwszych dwóch rozdziałach kanonicznej Ewangelii Mateusza).

79 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 80  Rabin

     Rabin to osoba pełniąca funkcję nauczyciela w gminie żydowskiej. Termin ten pochodzi z I w. po Chr. Wywodzi się od aramejskiego słowa rabbi oznaczającego nauczyciela, mistrza, któremu została udzielona władza nauczania i osądzania spraw w dziedzinie Prawa lub po prostu wysoko postawioną osobę (por. Uczeni w Piśmie). Rabin mógł też objaśniać Torę w synagodze.
     W III w. po Chr. rabinom przypisywano siły magiczne, np. zdolność kontaktowania się ze zmarłymi. Aż do średniowiecza rabinat nie uchodził za zawód. Najwcześniejszym dokumentem literackim rabinów jest Miszna.

80 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 81  Obrzezanie

     Obrzezanie jest zabiegiem rytualnym (wywodzącym się podobno od Abrahama) praktykowanym na Bliskim Wschodzie, polegającym na obcięciu części napletka. Dla Izraelitów obrzezanie stanowiło symbol przynależności do narodu wybranego związanego z Bogiem przez Przymierze.
     U żydowskich chłopców obrzezanie przeprowadza się w ósmym dniu życia, łącząc je z nadaniem imienia. Dla Żydów wczesnego okresu judaizmu rabinackiego (I przed Chr. – I po Chr.) obrzezanie dziecka było świętem, któremu towarzyszyło błogosławieństwo i uczta – dziecko wkraczało w przymierze Abrahamowe. Był to akt tak ważny, że mógł się odbywać nawet w szabat. Jezus również został obrzezany zgodnie z tradycją, o czym mówią Ewangelie.
     Obrzezanie ma podobne znaczenie u muzułmanów, przy czym są mu poddawani chłopcy trzynastoletni

81 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 82  Księgi protokanoniczne

     Księgi protokanoniczne (gr. protos – pierwszy, najwcześniejszy) to pisma, które od początku były uznawane za natchnione przez wszystkie gminy chrześcijańskie. Nigdy nie podważano ich kanoniczności i zawsze należały do kanonu ksiąg świętych Starego Testamentu i Nowego Testamentu.
     Podział na księgi proto- i deuterokanoniczne zaczęto stosować w XVI w. (od Sykstusa Sieneńskiego).

82 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 83  Księgi deuterokanoniczne

     Księgi deuterokanoniczne (gr. deuteros – w znaczeniu czasowym: następny, drugi z kolei), inaczej wtórnokanoniczne, to księgi, które - ze względu na wątpliwości dotyczące ich natchnionego charakteru - zostały dopiero później uznane za kanoniczne. Nie znaczy to jednak, że księgi te są gorsze od protokanonicznych.
     W kanonie katolickim księgi deuterokanoniczne to: Księga Tobiasza, Księga Judyty i Barucha, Pierwsza i Druga Księga Machabejska, Księga Syracha, Mądrości i fragmenty Księgi Estery (Est 10,4-16,24 wg Wulgaty) i Daniela (Dn 3,24-90; 13-14 wg Wulgaty) oraz w Nowym Testamencie List do Hebrajczyków, List Jakuba, Drugi List Piotra, Drugi i Trzeci List Jana, List Judy i Apokalipsa Jana. Deuterokanonicznych ksiąg Starego Testamentu nie ma w kanonie Biblii Hebrajskiej ani w kanonie protestanckim (w protestanckich wydaniach Biblii umieszczane są niekiedy jako apokryfy).

83 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 84 Arka Przymierza

     Arka Przymierza (hebr. aron – skrzynia) była przenośnym sanktuarium, widzialnym znakiem obecności Boga wśród Jego ludu. Stanowiła rekojmię zwycięstwa Izraela nad wrogami. Nosiła też nazwę Arki Boga, Arki świadectwa albo Arki Jahwe Zastępów.
     Była to skrzynia z drewna akacjowego o wymiarach około 1,40x0,80x0,80 m, obustronnie pozłacana. Zamykała ją złota płyta, tzw. przebłagalnia z dwoma cherubami. W Dniu Pojednania (Jom Kippur) arcykapłan skrapiał ją krwią zwierząt ofiarnych. Dwa drążki umocowane na bokach skrzyni umożliwiały przenoszenie jej. W Arce przechowywano tablice Dekalogu.
     W czasie wędrówki Izraelitów do Kanaanu Arka Przymierza stanowiła centrum kultu. Później była przechowywana w Szilo i w Betel. Dawid przeniósł ją na górę Syjon, a Salomon umieścił w świątyni Jerozolimskiej w świętym świętych. Po zdobyciu Jerozolimy przez Nabuchodonozora w 587 r. została prawdopodobnie wywieziona do Babilonii i zniszczona.

84 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 85  Prokurator

     Zgodnie z etymologią prokurator (łac. procura – zastępstwo, pełnomocnictwo) to pośrednik lub przedstawiciel zajmujący się sprawami jakiejś osoby podczas jej nieobecności.
     W okresie cesarstwa (po 31 r. przed Chr.) prokurator był przedstawicielem cesarza rzymskiego. Mógł zarządzać mennicą, szkołą gladiatorów czy kopalnią. Jego głównym zadaniem było doglądanie spraw cesarskich w prowincjach. W prowincjach cesarskich prokurator podlegał legatowi, natomiast w senatorskich cieszył się większą niezależnością (mógł nawet kontrolować namiestnika prowincji). Jeśli wywodził się z klasy ekwitów, mógł zarządzać mniejszą prowincją (jak np. Judea), w której nie stacjonowało wojsko.
     Nowy Testament wymienia trzech prokuratorów (nazywa ich namiestnikami): Ewangelie mówią o Piłacie, a Dzieje Apostolskie wspominają Feliksa i Festusa.

85 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 86  Powstanie żydowskie 66-73

     Pierwsze powstanie żydowskie wybuchło w 66 r., prawdopodobnie sprowokowane przez palestyńskiego prokuratora Gesjusza Florusa (64-66 r. po Chr.), który chcąc ukryć przed cesarzem swoje oszustwa podburzył Żydów do buntu. Mimo podejmowanych przez Agryppę II prób odwiedzenia Żydów od powstania, ekstremiści (zeloci) jawnie wystąpili przeciw Rzymianom. Wyzwolili Jerozolimę, pokonując zaskoczonych najeźdźców. Zgubiła ich jednak wewnętrzna niezgoda i podziały.
     Aby stłumić powstanie, Neron wysłał do Palestyny swego najbardziej doświadczonego wodza – Wespazjana. Pozwolił on Żydom wyniszczyć się wzajemnie. Kiedy po śmierci Nerona okrzyknięto go cesarzem, wrócił do Rzymu, a jego dzieła dokończył syn Tytus. W sierpniu 70 r. wkroczył na czele swych legionów do Jerozolimy, po czym zdobył twierdze Herodium i Macheront. Ostatnim bastionem powstańców była Masada, forteca położona nad Morzem Martwym. Zdobycie jej w 73 r. położyło kres powstaniu. Palestyna stała się niezależną prowincją cesarską rządzoną przez legata.

86 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 87  Powstanie Bar Kochby

     Powstanie Bar Kochby było reakcją Żydów na wydany w 130 r. po Chr. przez cesarza Hadriana rozkaz odbudowy Jerozolimy (miała ona nosić nazwę Aelia Capitolina) i wzniesienia na miejscu Świątyni Jerozolimskiej świątyni poświęconej Jowiszowi Kapitolińskiemu. Decyzja ta, połączona z dekretem zakazującym obrzezania, stała się bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania. Było to drugie po powstaniu z lat 66-73 wystąpienie Żydów przeciwko władzy rzymskiej.
     Na czele powstania stanął Szymon Bar-Kochba. Powstańcy przez dwa lata okupowali Jerozolimę, a następnie podjęli walkę na południe od miasta, na Pustyni Judzkiej (w grotach nad Morzem Martwym odnaleziono wiele śladów – monet, przedmiotów, listów – świadczących o tym, że ukrywali się w nich powstańcy). Tam też, w okolicy Beter, rozegrała się w 135 r. bitwa, która zdecydowała o upadku powstania. Rzymianie zniszczyli wiele miast, a buntowników deportowali jako niewolników. Po klęsce Żydów Hadrian zakazał im wstępu na teren Judei oraz kontynuował przebudowę Miasta Świętego.

87 Index nazw biblijnych Spis paragrafów

Nr. 88  Prozelici

     Prozelici (gr. ci, którzy przyszli, doszli) to osoby przechodzące z jednej wiary do innej, konwertyci. W biblistyce termin ten odnosi się głównie do pogan, którzy stali się Żydami. W czasach Nowego Testamentu prozelici, którzy przyjęli judaizm, musieli uznać jedynego Boga oraz żydowskie normy etyczne i praktyki religijne. Obowiązywało ich obrzezanie, mieli zachowywać odpoczynek szabatowy, przestrzegać Prawa. Mogli uczestniczyć w obchodach świąt żydowskich.
     Prozelityzm wykształcił się w diasporze judeohellenistycznej w okresie po wygnaniu babilońskim. Po powstaniach żydowskich (70 i 135 r.) cesarz Hadrian wydał zakaz przechodzenia pogan na judaizm. Zanikł wówczas prozelityzm żydowski.